Vintage: LS 3/5A luidsprekers

Vrijwel alle facetten van de LS 3/5a zijn legendarisch geworden, van de speciale en compacte behuizing tot de naam. De status van audiolegende wordt nog eens onderstreept door het feit dat de LS 3/5a wereldwijd één van de meest ge-Googlede luidsprekers is (in het verre Oosten zelfs dé meest op internet gezochte en besproken weergever), op de voet gevolgd door de QUAD ESL. Niet gek voor een klein professioneel werkpaardje.

What`s in a name?

Reeds vanaf de vroege jaren zestig werden er door de BBC research-afdeling in Kingswood Warren weergevers ontwikkeld. Voor de benaming van de verschillende types en klassen waren specifieke letter- en cijfercodes bedacht. `LS` staat simpelweg voor LoudSpeaker terwijl de 3 aangeeft dat het een zogeheten Grade 2 Monitor betreft. De Grade 2 BBC weergevers zijn primair bedoeld voor externe toepassingen zoals monitoring tijdens een live-registratie op locatie. Als het eerste getal een 5 is, betreft het een Grade 1 Monitor; een serie die voor intern gebruik bij de BBC is bedoeld. Het tweede getal geeft het model binnen een Grade aan; in het geval van de LS 3/5a is het dus de vijfde telg uit de Grade 2 klasse. Bekende Grade 1 types zijn de LS 5/5, LS 5/8 en LS 5/9. De BBC heeft de LS 3/5a uiteindelijk in veel meer toepassingen gebruikt dan alleen de `Mobile Unit` situatie waar hij in eerste instantie voor was ontwikkeld.

Het originele model, de Harbeth LS 3/5A

Kingswood-Warren

Eind jaren zestig ontstond er bij de BBC behoefte aan een compacte monitor weergever voor gebruik in kleine ruimtes waar een Grade 1 monitor simpelweg niet praktisch zou zijn. Gezien er geen weergevers beschikbaar waren die aan de toenmalige eisen van de BBC voldeden, kreeg de BBC research afdeling in Kingswood Warren opdracht om een zo compact mogelijke nearfield monitor te ontwerpen. Bij het eerste prototype werd al gekozen voor de KEF B 110 als mid/laag unit. De KEF T27 hogetonen unit had al gauw de voorkeur als weergavepartner van de B110 (KEF en de BBC hadden al sinds 1966 een samenwerkingsverband).

De T 27 die in de studiemodellen en de eerste productieversie van de LS 3/5 werd toegepast, was nog `naakt` (geen grille) en bij het oer-prototype was de B 110 zelfs nog aan de buitenkant gemonteerd. Bij het tweede prototype - wat al sterk aan de uiteindelijke LS 3/5 doet denken - was de B 110 tegen de binnenzijde van de baffle gemonteerd terwijl het wisselfilter enkele malen was herzien. In een foto van een LS 3/5 prototype is duidelijk zichtbaar dat een kleine baspoort-opening later werd afgedicht. De heren ontwerpers hebben deze mogelijkheid dus wel overwogen, wat begrijpelijk is gezien de geringe afmetingen van de weergever. Toch was een gesloten kast het uitgangspunt voor bijna alle studiemodellen vanwege de klankmatige voordelen.

De Sterling V2, een door de BBC erkende LS 3/5A opvolger

BBC-licensie

Het uiteindelijke prototype werd in 1972 door de BBC ontwerp afdeling aangeboden voor uitvoerige test-sessies waarin alle akoestische en elektrische eigenschappen aan de tand werden gevoeld. Dit eerste type had al de bekende kast met `picture frame` rand rond het doek maar nog steeds geen grille of vilt voor de T 27 unit. De kastafmetingen waren al wel de bekende 30,4 X 19 X 16 cm. Dit prototype scoorde dusdanig hoog dat men, ondanks de beperkte geluidsdruk en laagweergave, besloot deze `LS 3/5` te gaan gebruiken voor de externe BBC  media-units (meestal omgebouwde vrachtwagens of bussen). Een kleine oplage van deze LS 3/5 weergevers werd door de BBC zelf vervaardigd voor eigen gebruik. De BBC medewerkers waren allen zeer te spreken over de nieuwe monitor en al gauw werd er besloten om enkele luidsprekerfabrikanten uit te nodigen om de LS 3/5 onder BBC-licensie te gaan produceren. Rogers was de eerste die hierop inging en kondigde in 1974 de Rogers LS 3/5 aan in een eigen brochure.

Zeg eens `a`

Alles in kannen en kruiken? Nou... nee. Toen men bij de BBC had besloten om een tweede serie van de LS 3/5 voor eigen gebruik te maken, bleek dat KEF in de tussentijd de specificaties van zowel de B 110 als de T 27 had veranderd. Dat had tot gevolg dat de verschillende onderdelen van de LS 3/5 opnieuw door de BBC ontwerpafdeling op elkaar moesten worden afgestemd om de weergave binnen de gewenste parameters te houden. Daarnaast moest de licensie-fabricage tijdelijk worden stopgezet. In de klankkast werden bitumen platen aangebracht tegen de binnenkant van de zijwanden. Onder en boven werden zelfs twee lagen bitumen aangebracht. Het frame van de B 110 werd gedempt door een kunststof ring wat meteen voor een betere afdichting moest zorgen. Voor de akoestische demping koos men schuimrubber en ook de kast-afdichtingen kregen betere pakkingen om lekkage door hoge luchtdruk te voorkomen. De metalen beschermgrille van de T 27 was afkomstig van de Celestion HF 2000. Er werd voor dat type gekozen omdat het meteen voor een akoestish filter-effect zorgde. Een rechthoek van vilt rond de tweeter zorgde voor een gemodificeerd afstraalgedrag, wat anders negatief beïnvloed zou worden door de rand van het front. Al vrij vroeg werden de fronten van BBC weergevers voorzien van Tygan, een geweven nylondraad wat sterker was dan het eerder gebruikte doek en wat de nieuwe afstemming ten goede kwam. Om deze nieuwe versie te onderscheiden van het eerste type werd een `a` toegevoegd aan de naam. De LS 3/5a was geboren. Naast KEF en Rogers kregen Chartwell, Spendor, Harbeth, Goodmans en AudioMaster allen BBC-licensies voor het produceren van de LS 3/5a. Er zijn ook licensies verleend aan een paar andere bedrijven waar echter geen of weinig gebruik van werd gemaakt.

Het BBC LS 3/5A prototype

11 Ohm en PVC

De eerste versie van de LS 3/5a had een nominale impedantie van 15 Ohm, iets wat veel buizenversterkers hem in dank afnamen. Combinaties met onder andere de Leak Stereo 20 en de Quad II zijn dan ook zeer geliefd. In 1987 werd het ontwerp om verschillende redenen aangepast: er waren fluctuaties in de productiekwaliteit waargenomen, maar ook resonantie-ophopingen die terug te traceren waren naar de interactie tussen de B 110 en de klankkast. De BBC vroeg KEF om een onderzoek waar een aangepaste B 110-productie uit voortkwam. De latere versie had een stijvere PVC roll surround gekregen in plaats van de oude Neopreen surround (waardoor onder andere de spreekspoel moest worden aangepast). Het wisselfilter onderging ook grote veranderingen; zo werd de auto-transformator vervangen door een nieuw circuit met een weerstandladder (waarmee individuele LS 3/5a`s binnen bepaalde toleranties moesten worden afgestemd op hun stereo-wederhelft). De nominale impedantie zakte naar 11 Ohm, toch een relatief hoge impedantie vergeleken met een gemiddelde 6 of 8 Ohms luidspreker. Het nieuwe filter bestond uit maar liefst 26 componenten. De laatste verandering kwam in de vorm van modieuze bi-wire aansluitingen (waar men bij Harbeth - overigens terecht - niet aan meedeed).

Weergavepartners

De bijzonder lage gevoeligheid van de LS 3/5a resulteert in een geluidsdruk 83 dB (bij 1 Watt aansturing, gemeten op 1 meter afstand). De gevoeligheid en de hoge nominale impedantie kunnen het leven van transistorversterkers met een relatief lage voedingsspanning bijzonder zuur maken. Nu is de `Baby Beeb` met een maximum SPL van 95 dB toch al geen schreeuwertje en aanstuurproblemen kunnen met een beetje gevoel voor verhoudingen worden voorkomen. Mooie hedendaagse solid-state combinaties kunnen worden gemaakt met versterkers zoals de Exposure XXXV, de Bel Canto C5i en de Sugden A 21a. De nieuwe Quad II van Quad Musikwiedergabe en de RCM Bonasus zijn goede voorbeelden van geschikte buizenpartners.

Een moderner mdodel: de Spendor SA-1

Troonopvolgers

In 1995 introduceerde Rogers het AB 1 stereo-subwoofer systeem. Deze fungeert meteen als stand voor de LS 3/5a en heeft ook een KEF B 110 als woofer. In grotere ruimtes kan dit een ideale oplossing zijn, ook wat betreft luidheid gezien de AB 1 het zware laagfrequentwerk al vanaf 120 Hertz overneemt van de hoofdspeaker.

Nieuwe generatie: de Harbeth P3ESR

Helaas is de originele LS 3/5a niet meer leverbaar, de hoofdoorzaak daarvan is het feit dat de originele KEF B 110 en T 27 niet meer in productie zijn. Maar er is goed nieuws: een Brits bedrijf genaamd Stirling Broadcast maakt een eigen uitvoering genaamd LS 3/5a-V2 (ontworpen door Derek Hughes, zoon van Spendor oprichter Spencer Hughes). Deze `V2` versie is voorzien van aangepaste Seas en Scanspeak units en heeft een dunwandige kast met een geschroefde achterkant, naar voorbeeld van het prototype dat bij Kingswood Warren als referentie werd gebruikt. De Stirling Broadcast Reference Cabinets zijn overigens los verkrijgbaar als vervanging van oude standaard LS 3/5a kasten. Harbeth maakt al vele jaren de roemruchte HL-P3 en de Monitor 20 die allebei zijn ontworpen als hoogwaardige vervanger van de LS 3/5a. De jongste P3 incarnatie heet P3ESR en is voorzien van een heuse Radial mid/laag conus, een nieuwe Hoogfrequent unit, een geheel herzien wisselfilter en een met schroeven bevestigde achterwand. Dat alles, plus het enkele paar aansluitingen, maakt de P3ESR tot de meest verfijnde en traditionele Harbeth opvolger van de LS 3/5a. Schrijver dezes heeft een paar ESRs, die uitmuntende recensie-tools vormen. De minder bekende Harbeth Monitor 20 is een HL-P3ES2 met grijze structuurlak en een Speakon ingang (zoals toegepast bij de BBC).

De Harbeth Monitor 20

Ook BBC hofleverancier Spendor koos de LS 3/5a als uitgangspunt voor de ontwikkeling van hun eerdere S3/5 en S3/5se weergevers die op hun beurt hebben geleid tot de huidige S3/5R en de SA-1; de laatste is een verbluffend muzikale en fraai gebouwde compact-monitor die bijzonder weinig te wensen over laat (zoals ondergetekende heeft ervaren tijdens zijn recensie van de SA-1). De kasten van de Harbeth P3 en Spendor S 3/5 hebben niet exact dezelfde verhoudingen als de BBC oer-uk maar ze komen wel dicht in de buurt; zo is bij de S 3/5 de kast als het ware een kwartslag gedraaid met de units op de smalle wand en zijn de HL-P3`s wat smaller en dieper dan de originele LS 3/5a.

Het huidige Rogers International heeft sinds kort een LS 3/5a 60th Anniversary Edition aan haar uitgebreide productpakket toegevoegd. De Rogers jubileum LS 3/5a heeft een wisselfilter met maar liefst 27 componenten en een weerstandladder met vijf 0.5 dB stappen, net als het originele 1987 (KEF) 11 Ohm filter. In deze nieuwe Rogers LS 3/5a worden hedendaagse Scandinavische units toegepast terwijl de klankkasten in Engeland worden vervaardigd, aldus de fabrikant. 

Rogers LS 3/5A 60th Anniversary Edition

Met wat geduld kan een paar originele LS 3/5a`s in goede conditie worden gevonden. Gezien de leeftijd vrij hoog kan zijn, moet er wel rekening worden gehouden met slijtage van de B110, wat zich vaak manifesteert in de vorm van vergane of zelfs gescheurde roll surrounds. Paartjes van twintig jaar oud en jonger geven meestal de minste kans op problemen terwijl de oer-versies nog altijd erg in trek zijn bij de hardcore fans, met name de 15 Ohms Chartwells. De latere 11 Ohms versies, zij het in `single-wire` of `bi-wire` uitvoering, zijn beter verkrijgbaar en werken goed met veel (stabiele) moderne versterkers. Voor wie van rasechte maar nieuw geproduceerde Britse mega-mini`s met een BBC-afstemming wil genieten bieden de Harbeth P3ESR en de Spendor S3/5R of SA-1 uitkomst met een andere maar meeslepende muzikale presentatie. Goed ontworpen compacte weergevers zijn niet alleen breed inzetbaar, ze kunnen hoogwaardige vloerstaanders op bepaalde punten zelfs naar de kroon steken. Het aanbod van mini-monitoren is groter dan ooit en dat hebben we mede te danken aan de eigenzinnige Baby Beeb.