Recensie Pro-Ject Xtension 9 Evolution

Pro-Ject, momenteel de grootste draaitafelfabrikant ter wereld, verrast steeds opnieuw met betaalbare producten die uitermate goed presteren. Tijdens de Paasdagen werd de Xtension 9 Evolution onder handen genomen. Een aanbod in een iets hogere prijsklasse, maar nog steeds bereikbaar in deze tijd van de tweede vinyl revolutie.

Het is een soort misverstand en automatisme, dat de mensheid altijd denkt dat iets dat duurder is, ook beter is. Ingewikkelde economische wetmatigheden die samenhangen met productie, consumptie, marktbewegingen, schaarste, technologische ontwikkeling en aanbod/vraag verklaren waarom die stelling meestal niet waar is. Daarnaast speelt er een belangrijk stuk psychologie en emotie. Ook bij platenspelers is er helaas geen lineair verband tussen prijs en kwaliteit. Het verband ziet er meestal uit als een zogenaamde optimum curve. In eerste instantie stijgt de kwaliteit bij toenemende prijs.

Na het bereiken van de top (de meest gunstige prijs/kwaliteitsverhouding) neemt de kwaliteit zelf, of de kwaliteitstoename relatief af bij verder stijgende prijs. Bij draaitafels is dat erg duidelijk. Na het bereiken van een bepaald kwaliteitspunt biedt de markt de meest exotische bouwwerken, waarbij glas, roestvrij staal en exotische materialen vorm hebben gekregen in tendentieuze ‘kijk mij eens’ sculpturen. Bling bling paleizen, vooral bedoeld om naar te kijken, om de diepe beurs van de eigenaar te visualiseren en klanten in het verre oosten geld uit de zak te kloppen. Speel er vooral geen plaat mee af. Hoe groter en zwaarder, hoe slechter het geluid. Uiteraard zijn er weer uitzonderingen, maar het vergt veel kennis om die te ontdekken. In de jaren ‘60, ‘70 en ‘80 was de wereld overzichtelijk.

De grote massa aan draaitafels lag prijstechnisch binnen behapbare grenzen. Daarnaast natuurlijk een aantal duurdere exemplaren, maar die waren in principe nog bereikbaar voor de echte muziekenthousiast. De top was in die jaren de Goldmund Reference. Een notoire en onbetaalbare technische problemenbak met geluidsmatig goede prestaties. Maar ook de wat duurder geprijsde draaitafels uit die dagen hadden niet altijd een geluidstechnische meerwaarde ten opzichte van de betaalbare range. Dat is best komisch. Vanuit de huidige ‘vintage-gekte’ kopen velen de indertijd wat duurdere draaitafels uit de glorietijd van het vinyl. Daarbij over het hoofd ziend dat veel van die exemplaren gewoon zeer middelmatig presteren. Wie dan gaat voor pure geluidskwaliteit en niet exact weet welke klassieke draaitafels echt de moeite waard zijn, kan zich beter richten op Pro-Ject. Zeer betaalbaar, ontworpen vanuit technische knowhow, maar ook vanuit kennis over hoe muziek moet klinken.

Pro-Ject
Pro-Ject is gevestigd in de Czech Republic maar is een Oostenrijks bedrijf. Heinz Lichtenegger heeft toegeslagen in de tijd dat analoog uit de gratie raakte en de draaitafelmarkt bewoog in de richting van de eerder genoemde overpriced situatie met veel minder concurrentie. Pro-Ject gaat uit van het principe dat de beste draaitafel gekenmerkt wordt door simpele design-principes. Volledig manuele draaitafels, maar wel gebaseerd op kwaliteit. Pro-Ject richtte zich zodoende op de nieuwe audiofiele markt van vinylliefhebbers met topkwaliteit, betaalbare en no nonsense producten. Het is momenteel de meest succesvolle en grootste draaitafelfabrikant in de wereld. Het merk past volledig in deze tijd van een sterk toenemende belangstelling voor vinyl. Wat is er momenteel mooier voor met name ook de jongere generaties, om een felgekleurde Pro-Ject te bezitten en twee meter nieuw vinyl in de kast? Vele malen beter dan al die mp3-shit op portable devices met oordopjes. De rijkdom die de babyboomers hadden, met hun hifi-racks, draaitafels, grote luidsprekers en honderden grammofoonplaten gloort opnieuw aan de horizon.

Xtension 9 Evolution
Een compacte draaitafel, gebaseerd op het ‘mass loaded’ principe en derhalve voorzien van een 16kg wegende ultra dense MDF plinth (leverbaar in vier finishes). Het aluminium plateau wordt gedempt door thermo plastic elastomer. Het omgekeerde keramische lager heeft magnetische suspensie waardoor de massa virtueel verminderd wordt. De drie fraaie verstelbare voeten hebben magnetische demping. De quartz-gestuurde motor wordt geregeld door een microprocessor. De AC wordt geregenereerd en er is elektronische omschakeling tussen 33 en 45 toeren. Een knipperende LED geeft aan dat de tafel op toeren komt. Een permanent brandende LED is indicatief voor de stabiele toestand. Uitschakelen van het transport gebeurt door de knop een tijdje ingedrukt te houden. In de praktijk zal een elpee met draaiend plateau worden gewisseld.

De carbon fibre toonarm beschikt over geïnverteerde kogellagers met de ABEC7-spec. Tracking force, azimuth, anti-skating en VTA zijn eenvoudig in te stellen. De arm komt met vier verschillende contragewichten. Daarmee is de arm compatibel met cartridges tussen 5 en 14 gram. Een phono-kabel past in de arm met de standaard ronde vijfpolige SME-plug. Het is mogelijk, afhankelijk van de phono-versterker en de kabel, om cartridges ongebalanceerd of gebalanceerd aan te sluiten. Bij de ‘normale’ ongebalanceerde aansluiting zijn wit en rood de ‘hete’ aansluitingen en liggen blauw en groen aan de massa van de phono-versterker. Bij ‘balanced’ zijn blauw en wit (links) en groen en rood (rechts) aangesloten op de primaire wikkeling van de step-up trafo of op de inverterende en niet inverterende ingangen van een elektronisch gebalanceerde ingangsschakeling. De keuze tussen balanced en unbalanced is geen free lunch. Ten eerste moet de phono-versterker daar geschikt voor zijn. Ten tweede is een phono-kabel voor balanced idealiter iets anders van opbouw. Twee gelijke geleiders voor de signalen die contact maken met de primaire wikkeling, een losse aardedraad en een screen.

Het zogenaamde Extension 9 Evolution Superpack bestaat uit de draaitafel met een Ortofon MC Quintet Black cartridge. De normale winkelprijs van de Ortofon is 850 euro. Samen met de draaitafel is er feitelijk 350 euro korting op dit element.

Back to basics, back to Pro-Ject

Het nadeel van het hele systeem rondom draaitafels is dat er teveel variabelen zijn die invloed hebben op het resultaat. Dat geeft fabrikanten, dealers en consumenten een vrijbrief om slechte of heel goede ontwerpen te maken, of dito combinaties tussen loopwerken, armen, cartridges, armboards, phonokabels en phonoversterkers. Cd-spelers hebben in dat opzicht een groot voordeel. Representatief voor het geklungel zijn de oeverloze discussies en voorbeelden van armboards en plinths voor de Thorens TD124. Je komt de meest exotische materialen tegen. Het enige armboard dat echt goed is, is het board zoals dat door Thorens origineel werd ontwikkeld. Dat wisten ze rond 1957 in Sainte-Croix donders goed. Dan is het nog frustrerend dat elk verschillend type ringetje, waarmee je een toonarm op zo’n board bevestigt, invloed heeft op het geluid. Probeer het maar eens. Zo kom je dus draaitafels tegen, in elke prijsklasse, die van levendig en inspirerend tot morsdood en onbetrokken klinken. Soms ligt dat aan het ontwerp en soms aan de combinatie.

Om gewoon de maximale grenzen van de Xtension 9 Evolution te verkennen, werd deze Pro-Ject meegenomen naar en aangesloten binnen het systeem van een bevriende muziekliefhebber. Een systeem met een winkelwaarde van 500K en een bijbehorende collectie van 230.000+ langspeelplaten. Waarom zou je een Pro-Ject aansluiten op zo’n duur systeem?  Wel, waarom niet? Er is geen enkele te verdedigen wetmatigheid waarom je audio-componenten uit heel uiteenlopende budgetklassen niet met elkaar zou kunnen combineren. Een draaitafel van 2K met een versterker van 240K, luidsprekers van 1K en kabels van 12 euro/meter kan heel goed. Het gaat namelijk om de match en het optimale eindresultaat. Als het werkt, werkt het. Het verhaal van hifi-verkopers dat alle componenten in vergelijkbare budgetklassen moeten zitten is dus moeilijk uit te leggen. Het is belangrijk om te melden dat de resultaten gelden voor specifiek deze Pro-Ject met het bijgeleverde element. De resultaten zullen absoluut verschillen met andere cartridges. Delen van het gebruikte audio-systeem zijn onder andere beschreven in het boek ‘Illustrated history of high-end audio’ (The Absolute Sound). Samen met de draaitafel die de eigenaar normaliter gebruikt, valt er op weergavegebied weinig meer te wensen. Het inregelen van de phono-versterker gaat heel makkelijk. Op het frontpaneel zijn gevoeligheid, afsluitweerstand en capaciteit (alleen voor MM) on the fly te veranderen.

Vervolgens zomaar een greep uit een aantal gedraaide platen. Een jonge Rita Reys, vanaf de originele ‘The cool voice of Rita Reys’, laat een fraaie stem horen met snelle percussie van echtgenoot Wessel Ilcken en onder andere Art Blakey, Hank Mobley en Donald Byrd uit de (beste formatie van de) Jazz Messengers. De Pro-Ject communiceert de typische sfeer van stemmen uit de jaren vijftig. Van een heel andere orde is de ‘American wedding Song’ van Diane Schuur. Deze fenomenale DMM-opname op GRP (GRP 91022) klinkt kamerbreed en knalt de luidsprekers uit. Een gigantische stage en een geweldig laag. Het tijdens veel audio-demo’s misbruikte ‘Famous Blue Raincoat’ klinkt uiterst ingetogen en sober vanaf de originele lp (RCA/Cypress PL90048). Ook hier een fraaie stem en buitengewoon mooi laag. Mozart heeft veel fraaie muziek geschreven. Zijn openings-ouvertures zijn vaak indrukwekkend. Vol verwachting, feestelijk en majestueus. Dat geldt ook voor de intro op de ‘Toverfluit’. Een bijzonder fraaie opname is uit 1969. Georg Solti met het Vienna Philharmonic Orchestra en onder andere Christina Deutekom bij de solisten (Decca 479/81). Ook bijzonder is ‘Take Five’, maar dan van de originele Columbia Six Eye (CL1397). Platen draaien is verslavend. Binnen no time ligt de vloer bezaaid met elpees. De verschillen tussen platen zijn ook groot en fascinerend. Kennelijk waren er vroeger grotere verschillen tussen de gebruikte technieken en opvattingen dan tegenwoordig. Moderne platen (doorgaans van digitale masters) en cd’s klinken enorm perfectionistisch, maar ook ‘eenvormiger’.

Maar hoe is de Pro-Ject nou te kwalificeren? Wel, het geluidsbeeld is iets aan de warme kant met een zeer fraaie ruimtelijke weergave. De dynamiek is uitstekend, de detaillering op niveau, het middengebied fraai en het hoog zuiver en ‘smooth’. Het laag gaat zeer diep. Belangrijk is dat deze Pro-Ject veel rust kent en aan de andere kant levendig is om naar te luisteren. Dat maakt allemaal dat deze draaitafel, met dit specifieke element, een enorm eind mee kan komen in zo’n echte superset en zeer veel muzikale waarde toevoegt. Toch zou deze draaitafel nog verder moeten kunnen komen. Hoewel het stikt van de, doorgaans volledig foute, meningen over analoge weergave en buizengeluid, is het eigenlijk heel duidelijk hoe zo’n analoog systeem zou moeten presteren. Bij de belangrijkste aspecten daarvan horen neutraliteit, maar met de eigenschap om de natuurlijke warmte en klank van instrumenten en stemmen zo natuurgetrouw mogelijk te reproduceren en recht doend aan de snelheid en dynamiek van echte geluiden. Bestel bij een webshop nou eens een snaredrum en een stelletje crush cymbals. Sla er thuis vervolgens lustig op los. Kan uw draaitafel en home-hifi zo’n geluid exact reproduceren? Wel, het eerder genoemde hifi-systeem van de bevriende relatie wel degelijk. Als die een plaat met een drumtrack op een TD124 afspeelt, verlaten de plafondtegels het pand.

Het is puur echt, met levensechte dynamics en snelheid, maar ook met de authentieke klank en zilveren ‘shine’ die zulke bekkens laten horen. Drums klinken nooit dun, aggressief, uitgehold of gemeen. Elk percussie-instrument heeft een heel herkenbare diepe tonaliteit en klankmatige schoonheid, maar ook een zeer steile attack. In ieder geval een geluidsbeeld dat deze Pro-Ject ook zou moeten kunnen produceren. Met de Ortofon lukt het niet om muziek met die primaire live-energie de ruimte in te knallen. Daarom zijn er een aantal andere cartridges gemonteerd. Een arm met vaste shell is daarvoor natuurlijk enigszins onhandig, maar het eerste gemonteerde element maakte al aanzienlijke verschillen. Het enigszins warme, zompige en net te vlakke geluidsbeeld, veranderde meteen in strakke neutraliteit met een enorme toename van snelheid en dynamiek.

Daarbij blijft de rust van deze draaitafel aanwezig, maar komt de levendigheid, zijnde een handelskenmerk van Pro-Ject, weer helemaal terug. Met slagwerk en koper, of tracks van Manitas de Plata is dat spectaculair. Voor klassieke muziek betekent het dat een enigszins vlakke en onbetrokken afbeelding opeens verandert in een foto boordevol contrast. Zo’n schaduwrijke afbeelding in het volle zonlicht, maar dan ook nog met een genuanceerd palet van grijstinten. Dat is wat ook muziek de moeite waard maakt en feitelijk hoe systemen moeten klinken, analoog of digitaal. Voor deze Pro-Ject geldt wat in principe voor elke draaitafel belangrijk is. De match tussen de arm en het element is uitermate belangrijk. Het helpt niet om simpelweg een element te kiezen dat past bij de massa van de toonarm. Tussen de passende elementen kunnen zeer aanzienlijke geluidsmatige verschillen optreden. Met als uitgangspunt dat u gaat voor een zo realistisch mogelijk geluid, zou een goede en eerlijke dealer dat moeten kunnen vertalen in het juiste element, ook al zit dat niet in het eigen leveringsprogramma. Hoewel ook bij elementen de relatie tussen prestatie en prijs niet een zuivere lineaire correlatie is (p= +1 volgens Pearson), geldt enigszins dat duurdere elementen vaak subtieler van klank zijn. Zo’n element kan dan ongelooflijk dynamisch knallen en razendsnel zijn, maar zonder verlies aan klank, subtiliteit en detaillering. Dat is uiteindelijk wat deze Pro-Ject liet horen en derhalve tot grote tevredenheid stemt. Daarbij opgeteld de voordelen die ontstaan uit de sublieme gelijkloop en de rust als resultaat van de totale constructie. De enorme instelflexibiliteit van de Pro-Ject armen is zeer behulpzaam bij het bereiken van geluidsmatige doelstellingen. Zelfs de azimuth is zeer eenvoudig instelbaar. Bij veel draaitafels in de lagere budgetklasse ontbreekt simpelweg een VTA-instelling, om over die azimuth maar te zwijgen. Maar Pro-Ject biedt alle belangrijke basics die een arm nodig heeft.

Conclusie
De Pro-Ject Xtension 9 Evolution is een vanuit technische kennis en muzikale waarden gebouwde draaitafel. Technisch omdat er slimme lagers, fraaie quartz-sturing en magneetdemping zijn toegepast en een toonarm ontworpen is waar alle belangrijke instellingen op eenvoudige manier te maken zijn. Muzikaal omdat deze draaitafel levendig klinkt, dynamiek en ruimtelijkheid presenteert en daarnaast de rust, de autoriteit en de laagextensie kent van de betere platenspelers in de markt. De grote uitdaging, vooral voor degenen die echt gaan voor een zo realistisch mogelijk  geluidsbeeld, is het vinden van de passende cartridge. Los van de zogenaamde technische match, die te maken heeft met de massa van de arm en het element, moet er vooral een muzikale match zijn. Muzikaliteit betekent hier ‘puur realistisch geluid’. Een zo nauwkeurig mogelijke reproductie van  klank, dynamics en snelheid. Met het juiste element komt deze Pro-Ject daar dicht in de buurt. Dan ontstaan de muzikale geneugten des levens die samenhangen met de rust, goddelijk in de soundstage verzuipen, ongelooflijke snelheid en dynamics, realistische klank en uitbundige levendigheid. Kortom alle verrukkelijke prikkels die in het verlengde liggen van een goede elektroshocktherapie. Een bijkomend voordeel is dat deze Pro-Ject normale afmetingen kent. Past simpelweg in elk hifi-rack.

Prijs
Pro-Ject Extension 9 Evolution € 2.100,- (alle kleuren zonder cartridge)
Pro-Ject Extension 9 Evolution Superpack € 2.600,- (alle kleuren met Ortofon MC Quintet Black cartridge)
www.acsonbv.nl