NAD M51 Direct Digital DAC

Toen AND Benelux afgelopen herfst tijden de Dutch Dealer Days in Den Dolder de nieuwe M51 D/A converter liet zien en horen legde ik ter plekke een recensie-exemplaar vast. De combinatie van de bijzondere technologie en een adviesprijs die ver onder de 2000 euro lag deden mij sinds die eerste ontmoeting watertanden.

Half januari kon ik een exemplaar gaan ophalen en nu, na meer dan een maand intensief gebruik, is het tijd geworden om verslag te doen van deze bijzondere luisterervaring.

Telkens als ik me voorneem om mijn recensies minder over techniek te laten gaan en juist meer over muziek te schrijven krijg ik iets in huis dat zo bijzonder is dat een simpel kadertje met technische gegevens in de marge van de recensie geen recht zou doen aan de prestatie van de ontwerpers. De M51 van NAD is in zekere zin zo`n apparaat.

Bewust zeg ik hier in zekere zin, want de M51 maakt op een geheel eigen manier gebruik van de technologie die ook al in de M2, de C390DD en de VISO 1 van het merk wordt toegepast. Maar waar de M2 en de C390DD met respectievelijk 250 en 150 watt uitgangsvermogen rechtstreeks op een paar luidsprekers kunnen worden aangesloten en de VISO 1 een iPod dock met ingebouwde luidsprekers is, heeft de M51 een uitgangsniveau van `slechts` 2 Volt (+/- 0dB) en moet er dus een (eind)versterker achter om er geluid uit te krijgen.

Technologie
Over de geschiedenis en werking van de Direct Digital techniek is op deze pagina`s al uitgebreid geschreven, daarom beperk ik me tot de specifieke toepassing ervan in de M51. Wie er meer over wil weten kan dit artikel er nog eens op naslaan, of dit artikel, of dit artikel...

Goed... De M51. Gezien de afkomst dringt een belangrijke vraag zich op: is het eigenlijk wel een D/A converter? Ik zal voor het gemak maar `ja` zeggen, want dat is wel de rol die dit apparaat in de meeste high-end sets zal gaan spelen. Maar in feite vindt er geen omzetting naar analoog plaats. Het digitale PCM (Pulse Code Modulation) signaal dat de M51 op één van de 6 digitale ingangen binnenkrijgt wordt door een zeer verfijnde DSP met een ongelooflijk nauwkeurige klok omgezet naar een ander digitaal signaal (PWM oftewel Pulse Width Modulation) dat zich `gedraagt` als een analoog signaal.

Omdat het signaal van ingang tot uitgang digitaal blijft kan er zeer nauwkeurig controle worden uitgeoefend op de kwaliteit ervan. Buiten een spectaculaire signaal/ruis verhouding en bijna onmeetbare vervormingscijfers is het belangrijkste voordeel dat de M51 totaal ongevoelig is voor digitale tijdsfouten, oftewel jitter. Die fouten worden door de zeer nauwkeurige re-clocking tijdens de omzetting naar PWM namelijk volledig uit het signaal verwijderd. Jitter, zo weten we inmiddels, is de belangrijkste reden dat digitaal soms `scherp en niet muzikaal` klinkt.

Aansluitingen

De NAD M51 is bedoeld om als een soort digitale `hub` in een moderne geluidsinstallatie te staan. Daarvoor zijn maar liefst vijf verschillende digitale ingangen voorhanden, waarvan de professionele AES/EBU en de twee HDMI-ingangen het meest opvallen. De professionele AES/EBU-ingang geeft aan dat de M51 zich ook in studio`s thuis voelt, terwijl de HDMI aansluitingen bedoeld zijn om je DVD- of Blu-ray speler, je digitale satellietontvanger of je settop-box op aan te sluiten. De M51 zorgt dan voor een perfecte weergave van het geluidsspoor, terwijl het (3D) videosignaal via de HDMI-video uitgang naar de tv of projector kan worden gestuurd.

Daarnaast zijn er een coaxiale en een optische s/pdif ingang voorhanden, alsmede een a-synchrone USB-B ingang voor een directe verbinding met een computer of laptop. Deze USB ingang ondersteunt USB Audio Class-2, wat betekent dat een 24/192 signaal kan worden weergegeven. Op Windows computers moeten hiervoor de op cd-rom bijgeleverde drivers worden geïnstalleerd, bezitters van een Mac met een besturingssysteem jonger dan OS-X10.4 hebben die drivers reeds aan boord.

Wat nog meer?
Behalve de digitale ingangen en HDMI-uitgang heeft de M51 een gebalanceerde en een ongebalanceerde analoge uitgang, een USB-A ingang voor software-upgrades. Voor integratie in een Home Automation systeem beschikt de M51 over een RS232 ingang, een 12 volts trigger-ingang en een aansluiting voor een IR-repeater voor dezelfde toepassing. Een geaarde IEC netentree en een tuimelschakelaar completeren de zaak. Helaas ontbreekt een analoge ingang zoals die wel op de M2 en de C390DD zit (in het laatste geval als optie middels een MDC-module).

De voorkant van de M51 is zeer eenvoudig. Een dikke frontplaat uit geborsteld aluminium met daarin slechts een stand-by knop, een blauw ledje, het grote en goed afleesbare VFD display en een drukknop voor het kiezen van de gewenste input. Via de meegeleverde M50 afstandsbediening kunnen ook nog andere (NAD) apparaten worden bediend, en krijg je toegang tot een paar bijzondere functies en instellingen van de M51.

Zo kun je aangeven of je het uitgangssignaal van de M51 fixed of variable wil hebben. Fixed gebruik je om de M51 op een geïntegreerde versterker of voorversterker aan te sluiten. Wanneer je hier in het menu de instelling nul (0) kiest is de uitgangsspanning precies 2 Volt en dat is in veruit de meeste gevallen precies goed. Versterkers met een afwijkende ingangsgevoeligheid kunnen naar behoefte een hoger of juist lager vast uitgangssignaal aangeleverd krijgen.

Wanneer een variabel uitgangssignaal wordt gekozen werkt de M51 als een voorversterker die rechtstreeks op een eindversterker of een paar actieve luidsprekers kan worden aangesloten. Een andere, erg handige, extra functie is dat je zelf namen kunt geven aan de digitale ingangen.

To Phase Or Not To Phase
Tot slot een functie waarvan ik weet dat sommige audiofielen een dansje doen als ze horen dat hij er op zit, maar waar ik zelf niet kapot van ben: een elektronische schakelaar voor de absolute fase van het signaal. Dat zit zo: sommige cd`s bevatten muziek die in 180 graden gedraaide fase is opgenomen. Vraag me niet waarom, maar het is zo… Omdat cd-spelers het signaal altijd met fase=0 afspelen zou dit ten koste gaan van de geluidskwaliteit omdat de luidsprekers bij de eerste puls van bijvoorbeeld een kickdrum niet naar buiten bewegen maar juist naar binnen. En het klopt: dat geeft soms een minimaal verlies aan coherentie en levendigheid. Er circuleert zelfs een lijstje op internet van muzieklabels en de bijbehorende fase van hun opnames. Mijns inziens is deze lijst hopeloos achterhaald omdat hij dateert uit de tijd dat muzieklabels altijd dezelfde studio gebruikten. Tegenwoordig worden opnames over de hele wereld gemaakt, waardoor het lijstje feitelijk onbruikbaar is geworden.

Dat wil overigens niet zeggen dat je niks aan deze functie hebt. Het klankmatige verschil kan soms echt frappant zijn. Alleen zul je, nu die lijst eigenlijk niet meer kan, elk album in je collectie klankmatig op de juiste instelling van de fase moeten beoordelen. Muziekfreaks die meer dan 2500 cd`s hebben kunnen hun borst dus natmaken. Zelf had ik deze functie misschien niet toegevoegd. Hij veroorzaakt namelijk Audiofilum Nervosa en leidt af van de hoofdzaak: muziek luisteren!

Muziek luisteren dus..

Als muziekliefhebber en audiojournalist hoef ik me sowieso geen zorgen te maken om mijn dagelijkse portie auraal vermaak, maar er zijn van die periodes dat hobby en werk zo naadloos in elkaar overvloeien dat je bijna vergeet waar je mee bezig bent. Ik heb ruim een maand naar de M51 geluisterd en daarbij slechts 1 keer ter controle teruggeschakeld naar de interne converter van mijn Naim SuperNait. De eerste kennismaking met de M51 was overigens een beetje teleurstellend. Tonaal was hij meteen al erg mooi, maar ik miste detaillering en ruimtelijkheid. Alles wat ik draaide klonk nogal `droog` en daarom had ik vooral de eerste dag het gevoel dat alles een beetje hetzelfde klonk. Het omdraaien van de stekker om een verkeerde lichtnetfase uit te sluiten (de M51 liet zich wat dat betreft niet `meten`) maakte totaal niets uit.

Wel viel meteen op hoe ongelooflijk neutraal de M51 klinkt, en dat bedoel ik in de meest positieve zin. Vaak heeft een apparaat een duidelijke eigen klanksignatuur. Tikkie enthousiast in het hoog, nadruk op het middengebied, sterk in het laag, allemaal eigenschappen die maken dat iedereen in deze hobby iets van zijn gading kan vinden. De M51 sluit een ongelooflijk knap compromis tussen al deze zaken. Er ontbreekt niets en er zijn geen uitschieters.

Ik besluit de M51 een week te laten inspelen voor ik er echt voor ga zitten. Dat betekent dat ik hem gewoon gebruik maar ook `s nachts laat doorspelen met internetradio op een zeer zacht niveau. Gedurende deze week hoor ik een forse verbetering in de ruimtelijke weergave ontstaan, terwijl de klank op zich hetzelfde blijft. En dat is wel grappig, want meestal betekent meer ruimtelijkheid ook een toename van de hoogwaargave. In dit geval dus niet...de balans blijft perfect.

Een week later
De tweede sessie begon ik met het Requiem van Jean Gilles, uitgevoerd door het koor en orkest van la Chapelle Royal onder leiding van Philippe Herreweghe. Deze prachtige opname op Harmonia Mundi (HMC-901341) is zeer ruimtelijk opgenomen. Aan het begin wordt op een enkele trommel gespeeld die de kerk waarin de opname is gemaakt zeer duidelijk doet meegalmen. Hier moet je, met de ogen dicht, een duidelijk gevoel van afmeting krijgen, en dat kwam zeer goed uit de verf.

Een andere recente favoriet bij luistersessies is het album From The Stairwell van The Kilimanjaro Darkjazz Ensemble (Denovali Records – DEN86). De openingstrack All Is Well begint met een diepe toon die onder een aarzelend gespeelde cello de sfeer van nacht en ontij oproept. Borrelende synthesizergeluidjes staan opeens ver voor de luidsprekers, terwijl koperblazers vanuit de achtergrond aanzwellen. Als even later de vleugel diep in het geluidsbeeld begint te spelen zijn ver daarachter nog duidelijk kleine geluidjes te horen die een prachtige dimensie aan het beeld geven. De stem van pianiste/zangeres Charlotte Cegarra wordt na een kort intro heel diep in het geluidsbeeld neergezet, terwijl een felle trompet en een elektrische bas op de voorgrond komen. De M51 weet de complexe en volle mix prachtig uit elkaar te rafelen.

Je ontkomt er als auteur niet aan om vergelijkingen te trekken met je eigen referentie en ervaringen uit het (recente) verleden. Zo beluisterde ik vlak voor de M51 twee D/A converters van Antelope Audio. Vooral van hun ruimtelijke weergave was ik danig onder de indruk, waarbij ik ook aantekende dat ik ze over het geheel wat slank in het laag vond. De M51 haalt misschien net niet de extreme luchtigheid van de Antelope`s, maar wint duidelijk op het gebied van laagweergave en `druk`. Daarmee bedoel ik dat de onderdelen in het geluidsbeeld een meer solide indruk maken, alsof ze fysiek hun plaats in de ruimte opeisen. Wat dit betreft komt hij heel dicht in de buurt van de prima interne D/A converter van mijn Naim SuperNait, die overigens alleen op dit vlak van de M51 wist te winnen. Op alle andere punten, zoals transparantie, dieptebeeld en detaillering maakte de M51 indruk door haast schouderophalend de overwinning te claimen.

Tot nu toe luisterde ik met flac-files in een gewone cd-resolutie die via mijn Sonos Zoneplayer 90 werden afgespeeld. Nog spectaculairder werd het toen ik mijn MacBook Pro door middel van een AudioQuest Carbon USB kabel met de M51 verbond. Het beluisteren van de 24/96 versie van Fleetwood Mac`s album Rumours werd een aparte belevenis. Ik kan niet anders dan het meest sleetse vergelijk tevoorschijn halen dat de audiorecensent ter beschikking staat: ik dacht deze opname goed te kennen maar ik hoorde dingen die ik nog nooit had gehoord. De snelheid en dynamiek waren adembenemend, Het drumwerk van Mick Fleetwood knalde uit de luidsprekers, ik werd weer helemaal verliefd op de stem van Stevie Nicks en heb diverse snaren van mijn luchtgitaar gebroken... Er was gewoon veel meer muziek.

Hetzelfde gevoel had ik met de 24/96 versie van 50 Words For Snow van Kate Bush en de ongecomprimeerde 24/96 versie van Band On The Run van Paul McCartney & Wings. Ik heb ook nog geluisterd of ik verschil hoorde tussen de 24/192 en 24/96 versie van Meet Me In London van Antono Forcione en Sabina Sciubba, maar ik moet zeggen dat ik oprecht betwijfel of het forse verschil in bestandsgrootte het minimale verschil in geluidskwaliteit dat ik meende te horen rechtvaardigt. De wens is soms ook de vader van de gedachte, nietwaar?

Conclusie

Ik heb veel meer geluisterd dan ik in deze recensie kan beschrijven. De conclusie die zich de afgelopen maand verrassend vroeg aan mij openbaarde is dat de NAD M51 een fantastische D/A converter is. Volstrekt neutraal maar desondanks zeer betrokken van presentatie, ruimtelijk, gedetailleerd, snel, dynamisch, muzikaal...hoeveel audiofiele vakjes moet ik nog aanvinken? Ik heb hem werkelijk op geen enkele fout kunnen betrappen. Of het moet het display zijn dat in vier stappen te dimmen is maar niet volledig kan worden uitgeschakeld. En natuurlijk dat vermaledijde blauwe ledje naast de standby-knop, dat ongeacht de dimmerstand veel te fel blijft schijnen. Maar dan ben ik eigenlijk wel klaar met zeuren.

Is de M51 daarmee de ultieme D/A converter? Daar durf ik geen antwoord op te geven, want het blijft onder de streep toch een kwestie van smaak. De losse NaimDac, die wel bijna duizend euro meer kost, musiceert in mijn oren nog net wat ritmischer en samenhangender en zet een groter geluidsbeeld neer. Maar de M51 doet het dan weer beter op het gebied van transparantie en het vermogen om complexe passages te ontrafelen. Welke kant je muzikale voorkeur ook uit gaat, het is ongelooflijk hoeveel kwaliteit de M51 biedt.

Zijn adviesprijs van 1799 euro is zeer slim vastgesteld. In de prijsklasse tot 3000 euro is er namelijk best nog wat serieuze concurrentie, maar wanneer 2000 euro de bovengrens is zou ik niet weten welke D/A converter ik liever zou hebben dan de NAD M51. En dichter bij een echt koopadvies durf ik niet te gaan zitten...gaat dat horen!