North Star Design M192

Een DAC die meer in zijn mars heeft

In mijn prille begin van werken met CD spelers is mij ooit het gevoel bekropen dat een upgrade pad met een los loopwerk en een losse converter een betere weg zou zijn dan het kopen van steeds een ander compleet apparaat. Dus al ras werd destijds de Pioneer speler vervangen door een Teac loopwerk en Teac converter. De weg naar het audio walhalla stond toen open, maar toch bleef het lang hetzelfde, want ook de kosten van losse converters vielen knap tegen. Maar er kwam wel eens een koopje langs en zo is ook de Teac converter vervangen door een Audio Alchemy die jaren trouwe dienst heeft gedaan.

De afgelopen weken was ik verre van "dacloos". Maar liefst vier exemplaren sierden (volgens mijn vrouw ontsierden) de huiskamer, ten behoeve van een recensie van de North Star Design. Mede kandidaten waren de Audio Alchemy DDE V3.0, een PS Audio SL-Three en een Monarchy Audio M22B. Een fraai stapeltje digitale elektronica, waarvan sommige boze tongen beweren dat het digitaal is en dus allemaal hetzelfde klinkt. Nou mooi niet. Het apparaat hier ter test is de North Star Design M192, dus ik ga geen vier apparaten bespreken. Bovendien is de M192 anders dan de andere drie, namelijk de enige van de hele stapel die de mogelijkheid van upsampling heeft.

24 bit/192 kHz is hoger en beter

De M192 is de nieuwste ontwikkeling van een kleine Italiaanse firma die banden heeft met Audio Analogue, bekend van de versterkers met namen als Puccini, Bellini, Donizetti en cd spelers met de fraaie naam Paganini. North Star Design richt zich echter alleen op digitaal analoog converters en upsamplers. Deels leverbaar (althans in Italie) als bouwpakket met upgrade mogelijkheden en als compleet product. De M192 combineert de mogelijkheden van de Model 3, een 24/96 converter en een model 4 upsampler/jitter killer. Echter met en stapje extra, tegen een gunstiger prijs. Hoe een combinatie Model 3 + 4 ten opzichte van de M192 is, kan ik niet beoordelen, daar ik niet over deze apparaten kon beschikken.

De M192 is een compact zwaar kastje van ruim 5 kilo met de bescheiden afmetingen 43,3 x 17 x 5 cm. Uitgevoerd in zwart met witte opschriften. Een zilver front is ook leverbaar. Op de voorzijde wordt middels LED`s aangegeven welke ingang wordt gebruikt, of de DAC lockt op de speler, wat de sample frequentie is van de speler en of de oversampling functie aanstaat. Wie alle opties gebruikt kijkt tegen 4 brandende LED`s aan.

De achterzijde wordt gesierd door de diverse in- en uitgangen. 2 Cinch uitgangen voor audio. 2 Cinch ingangen voor S/PDIF, een optische ingang voor TOSLINK, een AES/EBU gebalanceerde ingang en een I2S bus die gekoppeld kan worden met een RJ45 kabel. Die laatste ingang is niet getest. Domweg omdat ik niet beschik over een loopwerk waar een dergelijk signaal uitkomt. Hier kan een 24 bit 192 kHz signaal direct worden aangevoerd en worden gedecodeerd. North Star sluit hiermede aan op toekomstige ontwikkelingen binnen DVD-Audio. Nu nog maar hopen dat de fabrikanten zo`n signaal aan gaan bieden en niet verstrikt raken in de kopieer beveiligingen die ons worden opgedrongen door de muziekindustrie.

Intern is de M192 zeker in deze prijsklasse uniek te noemen. Een normaal (dus niet I2S) signaal wordt eerst door een Crystal CS8420-CS digitale ontvanger geleid en daar direct naar een niveau van 24 bit gebracht bij 96 kHz. Daarna wordt het signaal nogmaals oversampled door een Nippon Precision Circuits chip die van de 96 kHz 192 kHz maakt. De zo ontstane hoogwaardige en zoveel mogelijk van jitter ontdane digitale stroom enen en nullen wordt door een Crystal CS4396-CS D/A converter omgezet naar een analoog signaal, dat via een in klasse A ingestelde versterkertrap naar de vergulde uitgangen wordt geleid. De versterkertrap is opgebouwd uit discrete componenten en heeft een geringe tegenkoppeling. De M192 heeft volgens opgave van de fabrikant een S/N verhouding van 117 dB en een dynamisch bereik van 120 dB..

De meerwaarde van de M192 moet in hoge mate gezocht worden in de upsample mogelijkheid. Immers veel DAC`s beperken zich tot het omzetten van het signaal, zoals de in de inleiding genoemde andere drie die ter beschikking stonden. Fabrikant Crystal levert uiteraard aan diverse partijen in de markt, maar velen beperken zich tot het aanbieden van spelers die weliswaar een 24/96 DAC intern hebben, maar gewoon het 16/44 signaal van de cd omzetten zonder upsampling. En dat zelfde geldt voor veel spelers met Burr Brown of gelijkwaardige converters.

North Star Design M192

Welke ingang?

De M192 is aangesloten op een Sony Minidisk speler via een optische koppeling met een Audioquest kabel. Verder heeft heel even een Marantz CD-63 SE als loopwerk dienst gedaan, maar het gros van de luistertesten heeft plaatsgevonden met een licht gemodificeerde Teac VRDS-1 voorzien van een Trichord Clock 2. Het loopwerk is zowel direct aangesloten via de optische TOSLINK als via de S/PDIF cinch connectie. Daar werd een Soniclink Silver Pink gebruikt. Om tot een optimaal ingangs signaal te komen is tussen loopwerk en DAC gebruikt gemaakt van een Monarchy Audio DIP Mk II. De DIP wordt enerzijds verbonden met de Teac via een Van de Hul The First digitale kabel en van DIP naar DAC met een zelf gemaakte Puresonic gebalanceerde kabel die toelaat dat de AES/EBU interface wordt aangesproken. De DIP heeft wel degelijk een positieve invloed op de kwaliteit van het signaal en op elke DAC met een AES/EBU interface (PS Audio, Monarchy Audio en North Star) is die ingang steeds te prefereren geweest. Waar dus geen expliciete melding is gemaakt van de gebruikte interface in de tekst is AES/EBU gebruikt. De DAC werd verbonden met de versterker via Van den Hul The First kabels en gebruikte luidsprekers waren dit maal mijn eigen Focal B400`s en ter beschikking gestelde JMLabs Micro Utopia`s. De versterker combinatie is onderhand bekend, Sphinx voortrap en Monarchy Audio eindversterkers. Kabels verder van Supra en Ocos. Getracht wordt altijd tijdens een recensie het aantal variabelen te beperken, zodat de eigenschappen van het apparaat naar voren komen en niet de eigenschappen van alle gebruikte randapparatuur.

N.b. De keuze om de M192 aan te sluiten via een Digital Interface Processor komt voort uit het feit dat de ter vergelijking opgestelde DAC`s of in het geheel niet of positief (nooit negatief) reageren op het tussenschakelen van dit apparaatje. De M192 heeft intern ook een jitter killer, dus noodzakelijk lijkt het niet voor de M192. Er is ook geluisterd zonder de DIP, waarbij de beschreven eigenschappen van de M192 overeind blijven.

En dan ……… muziek

Gelukkig is de techniek zover voortgeschreden dat wij ons niet meer hoeven te schamen voor het luisteren naar cd. De begintijd met 14 bit D/A converters ligt ver achter ons. Dus met een gerust hart gaan de zilveren en soms gouden schijfjes het loopwerk in. De Audio Alchemy DAC gaat als eerste terzijde. Het geluid is erg direct en mist ruimte en details. Dan gaat de PS Audio aan de kant, die is weliswaar erg ruimtelijk maar moet het in de detaillering afleggen tegen de Monarchy Audio die inwendig een betere chipset heeft en een heel andere filtertechniek gebruikt. Vergelijkingen zijn veelal gemaakt tussen de MA met 20 bit Burr Brown converters en de M192. Elk van deze twee apparaten kan in zijn waarde worden gelaten, al zijn ze duidelijk verschillend in opzet. Wel redelijk vergelijkbaar in prijs, waarbij de North Star de voordeligste is en verkrijgbaar in Nederland. De MA is alleen rechtstreeks in de USA te koop.

De North Star kun je als recensent heerlijk mee spelen. Met en zonder upsampling, optisch en XLR ingang. Vier keuzes met elk een eigen geluid. Om met de minste optie te beginnen, de optische ingang zonder upsampling. Hier is de North Star niet spectaculair. Gewoon een brave DAC die veel van de huidige betere cd spelers als gelijkwaardige concurrenten mag zien. Het geluid is wat recht voor zijn raap, plaatst goed en is levendig. Maar goed hoorbaar is een digitaal randje in het geluid. Schakel je de upsampling in, dan komt er meer ruimte, wordt het geluid analoger, het scherpe randje gaat eraf en het klinkt allemaal wat makkelijker. Alsof de muzikanten het instrument beter beheersen en meer ontspannen spelen. Heel fraai is een zelf van cd opgenomen minidisk van The Weavers die door upsampling ineens een heel nieuwe dimensie krijgt. Met de North Star is minidisk wel heel erg de moeite waard geworden. Een helaas ondergewaardeerd medium. De Sony kent geen cinch uitgang, beter aansluiten kan dus niet.

Ga je optisch vergelijken met elektrisch dan is die laatste de winnaar. Maar niet in het minst door de toegepaste DIP en de gebruikte XLR ingang. Het geluid wordt dieper, het laag gaat dieper en schoner, het geheel wordt transparanter. Ook hier is het verschil tussen 16/44 en de 24/192 stand significant. Hetzelfde gaat op als bovenstaand, meer ruimte, meer analoog en makkelijker zijn trefwoorden die ik in de aantekeningen terug lees. Meer sfeer omdat het harde en directe eraf gaat.

Laten we eens een paar cd`s bij de kop nemen. Het in mijn ogen meesterwerk van Rachell Ferrell, First Instrument laat een indruk achter die maar deels positief is. Het slagwerk staat heel mooi in de kamer en de tonen klinken lang door, maar het geheel is een beetje doods. Verder hebben de instrumenten niet altijd een duidelijke plaats. Terug naar 16/44 komt er leven terug, is de plaatsing beter, maar dat gaat ten koste van sfeer en gemak. Hetzelfde eigenlijk met Holly Cole. Van haar cd Temptations is met upsampling het nummer Little Boy Blue een drukke bedoening. De prominent aanwezige bas staat in Holly`s nek te hijgen, terwijl het gehele geluidsbeeld wat verder weg staat. Weer terug naar 16/44 gaat de bas naar zijn eigen plaats en schuif je als het ware een aantal rijen naar voren in de zaal. Maar weer ten koste van gemak. Levendigheid tegenover easy listening.

Weinig voorkeur is te ontdekken voor een bepaalde soort muziek. Klassiek gaat er schitterend doorheen, pop, easy listening, jazz, de kast raakt aardig leeg op een lange luisteravond. Opvallend dat ook na lang luisteren en geen storende zaken te horen zijn. Het geluid is aangenaam en bied een fraai uitzicht op de artiest. Detail is aanwezig, lucht en ruimte blijven hangen en onder het genot van een glas Schots vocht schuiven dames als Holly Cole, Patricia Barber, Patricia Kaas en Cassandra Wilson voorbij. Jaap van Zweden mag wederom met Locatelli laten zien wat een viool zoal vermag en de Vier Jaargetijden laten huiveringen in de winter en loom luieren in de zomer bijna tot leven komen. Zowel op de JMLab`s als op de Focal`s blijft het eindresultaat goed overeind ten opzichte van de concurrentie van de andere DAC`s. Plaatsing blijft in de 24/192 stand wat rommelig en in elkaar gedrukt. Maar de winst op andere punten (zie boven) is evident en dus laten we het zo.

North Star Design M192

Conclusie

Vrijwel elke cd is gedraaid in de stand 24 bit/192 kHz. Op de lange duur prefereer je dat makkelijk. Zonder steeds heen en weer te schakelen. Tenslotte is de meerwaarde van de M192 voor een groot deel het up-en oversampelen, waarmede door listig met techniek om te gaan de ontbrekende informatie op cd deels teruggevonden wordt. Vraag reist dan, in hoeverre willen we dat. Ik geloof niet dat ik de enige ben die zich afvraagt in hoeverre upsampling de realiteit verder benadert. Immers het is een op wiskundige gronden gebaseerde opvulling van ontbrekende stukken informatie. En niet het zorgvuldiger reproduceren van het origineel. Daarvoor zullen we toch naar SACD of DVD Audio moeten gaan en aangepaste opname technieken. Mijn hoge verwachting van upsampling die werd beloofd in bladen als Stereophile en in diverse Duitse publicaties is niet geheel waargemaakt. Maar dat is ook misschien een kwestie van smaak, want wie meer van mij leest, weet onderhand dat als ik moet kiezen tussen levendigheid en uptempo tegenover ruimte en easy, ik kies voor de "live" sensatie.

Eigenlijk valt er niets tot weinig aan te merken op de M192 van North Star Design. De aangeboden DAC die voor Fl. 3390,- van eigenaar verwisselt in de winkel, is een apparaat dat een moderne techniek koppelt aan een fraai geluidsbeeld. De prijs is zeker voor het gebodene aantrekkelijk en het is een van de goedkoopste manieren om deze techniek in huis te halen. 192 kHz is niet niets, in een markt waar de concurrent het hoogstens haalt tot 96 kHz. Dat er weinig op aan te merken is, is wellicht ook de reden dat het apparaat er niet uitspringt. Geen duidelijke signatuur, geen specifiek onderdeel in het geluid dat extra de aandacht vraagt, geen positieve of negatieve eigenschappen die opvallen. Opvallend onopvallend zou je haast zeggen.

De M192 zal jaren dienst kunnen doen en de toekomstige ontwikkelingen een eind kunnen volgen, hoewel niemand dat met zekerheid kan voorspellen. En zolang het aanbod van nieuwe uitgaven nog steeds op het "oude" medium is en SACD en DVD-A nog in de kinderschoenen staan bij de muziekuitgevers, zijn wij aangewezen op apparatuur die elk greintje informatie uit de standaard cd haalt. Laat upsampling dan een deel van het werk doen.