Stilte is een essentieel bestanddeel van muziek. Tussen de tonen gebeurt van alles, en ontstaat vaak zoiets als spanning. Alexander Knaifel voert dit fenomeen op de spits. Zowel Blazhenstva, een verklanking van de zaligspreuken van Christus, als het Lamento voor cello solo zijn extreem contrastrijke stukken waarin de kunst van het weglaten met overgave bedreven wordt. De hoes van deze buitengewoon mooi opgenomen CD is passend.

De Russische cellist en ensembleleider Ivan Monighetti staat centraal in de uitvoeringen. Hij speelt het Lamento, dat de oorspronkelijk door Mstislav Rostropovitsj als cellist opgeleide Knaifel schreef in 1967, en herzag in 1987. De laatste leerling van Rostropovitsj, Monighetti, speelt in het aan zijn leermeester opgedragen Blazhenstva uit 1996 naast cello ook piano en dirigeert er en passant ook nog een koor en een strijkorkest bij.

ECM geeft op haar website het advies deze CD vanwege de extreme dynamische contrasten op constant hoog volume met een koptelefoon te beluisteren. De hardste klanken zitten meteen aan het begin, dus instellen van het volume is gemakkelijk. Een woeste haal over de cello, daarna een lange stilte. Een procedé dat zich herhaalt, waarbij de klankenreeks steeds uitgebreid wordt. Soms is er alleen wat stil gekrabbel. Extreem intense uitbarstingen, overgaand in een sfeer die Roland de Beer in de Volkskrant omschrijft als comateus.

Het label ECM duidt hij ironisch aan als gespecialiseerd in quasi-archaïsche zweefmuziek. Hoewel ik de spottende ondertoon in die typering niet deel is het wel grappig en treffend geformuleerd. Bij Knaifel is het zweven in ieder geval verre van vrijblijvend, niet gericht op het behagen van de luisteraar. De stukken vergen inspanning en doen je soms wreed opschrikken uit lange perioden van stilte of bijna stilte. De koptelefoon is een goed middel om die stille passages optimaal te beleven, maar een geïsoleerde luisterruimte werkt ook perfect.

Blazhenstva is geschreven voor een grote bezetting, maar dat wil niet zeggen dat iedereen continu hoorbaar is. Zo is het stuk al op de helft als het koor voor het eerst iets mag doen. Het begint met stille pianoklanken, gevolgd door een duet van bas en sopraan begeleid door het orkest. Dan dus uiteindelijk het koor, om aan het eind weer heel langzaam op te lossen in het niets. Alles in een ultratraag, gedragen tempo. Hier zijn het niet zozeer de dynamische contrasten, maar de breedheid van het klankenspectrum dat opvalt.

De voormalige Sovjetlanden hebben een generatie van fascinerende componisten voortgebracht. Arvo Pärt, Valentin Silvestrov, Sofia Gubaidulina, Galina Oestvolskaja. Veel van hun muziek, die bijna complementair is aan het werk van filmmakers als Andrej Tarkowski en Andrej Zvjagintsev, wordt uitgebracht door ECM New Music. De eigenzinnige Alexander Knaifel past perfect in deze traditie. Intrigerende muziek, letterlijk van een andere wereld.

Aanvullende informatie:
Speelduur: 55:02
Ivan Monighetti - piano, conductor, violoncello
Tatiana Melentieva – soprano
Piotr Migunov - bass
State Hermitage Orchestra
Lege Artis Choir
Label: ECM New Series www.ecmrecords.com
Distributie: Challenge www.challenge.nl