Modificeren deel 3; een concreet project
Sansui BA3000 eindtrap
Al sinds de late jaren ’70 hadden Sansui versterkers een grote aantrekkingskracht op mij. In die tijd echter kon ik ze niet betalen en toen ik recentelijk de kans om een paar van die versterkers tweedehands te kopen greep ik die met beide handen aan. Inmiddels ben ik in het trotse bezit van een AU217 / TU217 versterker en tuner combinatie, een AU717 geïntegreerde versterker en een BA3000 eindversterker.
Over de ingrijpende modificatie die deze laatste versterker ondergaan heeft gaat dit artikel.
Inventarisatie
De vriend waarvan ik de versterker kocht vertelde mij al dat er aan mijn exemplaar gerepareerd was en dat ik rekening moest houden met de mogelijkheid dat ik zelf ook nog het een en ander moest doen. Deze vriend van mij had voor zichzelf een BA3000 / CA3000 combinatie gekocht. De CA3000 moest gerepareerd worden; één kanaal speelde niet en in zijn BA3000 heb ik de drivertransistoren vervangen en het hele ding opnieuw afgeregeld. Mijn BA3000 bleek toch wel een zwaar leven achter de rug te hebben, zozeer zelfs dat één van de stuurprinten vervangen was door een niet-origineel exemplaar. Ook de printconnectors waarmee deze stuurprinten haaks op de basisprint stonden waren verwijderd en vervangen door stukjes draad. Het apparaat speelde wel, maar de elektrische performance bleek dermate slecht dat ik besloot tot een ingrijpende verbouwing, wat inhield dat alle onderdelen verwijderd werden. De printen werden compleet kaal gemaakt, de powertransistoren van de koelplaten verwijderd en alle bedrading werd verwijderd.
De versterker is fraai opgebouwd met een grote ringkerntransformator die in een ronde stalen bak volledig afgeschermd staat opgesteld. Twee enorme elco’s van 15000µF/100V vormen de buffer voor de ongestabiliseerde voedingsspanning van + en – 70 Volt. Vier grote diodes, per twee in de vorm van een TO3 behuizing op een kleine koelplaat vormen de hoofdgelijkrichter. Op een aparte print, waar ook de beveiligingsschakelingen op zitten, zijn nog drie gelijkrichters aangebracht. Eén om een spanning van + en – 35 Volt mee te maken voor de inputbufferschakeling, waar de mogelijkheid voor een low-cut filter bij 20 Hz op zit plus een faseomkeerschakeling om de versterker gebrugd te kunnen gebruiken. Van deze + en – 35 Volt wordt ook de + en – 15 Volt afgeleid voor de meterversterkers die achter op de grote VU-meters geschroefd zitten. De tweede gelijkrichter levert 12 Volt op voor de beveiligingsrelais van de inschakelvertraging en de DC beveiliging van de luidsprekers. De derde gelijkrichter levert ruim + en – 80 Volt aan een schakeling die voor een gestabiliseerde + en – 70 Volt zorgt voor de stuurtrap van de versterker. Al met al een complexe voeding met heel wat bedrading.
De powertrap bestaat uit zes transistoren per kanaal; drie aan de plus en drie aan de min. Deze transistoren zijn per drie op een koelplaat gemonteerd en tussen elke twee koelplaten zit een klein printje met daarop de emitterweerstanden, een sensortransistor die in het ruststroomcircuit is opgenomen en een thermische breaker die per kanaal de besturing van het luidsprekerrelais kan activeren bij een te hoge temperatuur. Aan de voorkant bevinden zich prominent de enorme VU-meters, daaronder per kanaal een volumeregelaar, rechts de speakers A, B, A+B draaischakelaar en links de aan-uit schakelaar. Aan de achterkant zitten de cinchaansluitingen van de ingangen met daaronder een schuifschakelaartje om de versterker te bruggen, alsmede de luidsprekeraansluit-klemmen.
Plannen
In een databoek heb ik eerst alle types transistoren opgezocht die in de versterker origineel gebruikt werden. Gelukkig was er een schema bij, zodat de schakeling tot in detail ontleed en nagerekend kon worden. Al gauw bleek dat er inmiddels veel mooiere transistoren te krijgen waren en ik besloot toen de schakeling drastisch te gaan veranderen. Ik ben er zelf een voorstander van om in een versterkerschakeling de transistoren “aan het werk te zetten”, m.a.w. ik stel ze in op een flinke ruststroom en onder signaalcondities kom ik dicht in de buurt van de maximumwaardes van de gebruikte transistoren. De powertrap werd daarom van zes- naar vier transistoren teruggebracht en er werd een complete stroomversterkingstrap weggelaten. De stroombronstruurtrap direct na de verschilversterker werd zelfs op een klasse “A” werkpunt ingesteld, wat in een later stadium zelfs de noodzaak tot het aanbrengen van een extra koelplaat met zich meebracht.
Modificeren deel 3; een concreet project
Bouwen
Bij het opbouwen van de printen met de nieuwe componenten hoefde maar weinig in de lay-out verandert te worden. Sommige plaatsen bleven leeg, andere werden voorzien van een brugdraadje. Aangezien de haakse printconnectoren waarmee oorspronkelijk de versterkerprinten op de basisprint zaten, verwijdert waren, heb ik de printen voorzien van haaks omgebogen stukken draad die in de basisprint vastgesoldeerd konden worden. De transistoren van de stroombron stuurtrap moesten, aangezien ze op een extra koelplaat kwamen te zitten, met bedrading worden aangesloten. Om het hoogfrequentgedrag van de versterker niet al te zeer nadelig te beïnvloeden, heb ik de drie aalstuitdraden van elke transistor in elkaar gevlochten om zo min mogelijk capaciteit tussen deze draden te krijgen. De drivertransistoren zijn types waarvan ik bij toeval ontdekte hoe goed ze waren; het zijn feitelijk transistoren die bedoeld waren om als verticaaleindtrap in een televisie te functioneren. Ze hebben uitmuntende hoogfrequenteigenschappen en kunnen veel stroom leveren.
Uiteraard is de voeding uitgebreid voorzien van polypropyleencondensatoren. De stabilisator-schakeling was prima en is daarom alleen van nieuwe transistoren voorzien, maar verder ongemoeid gelaten. Om klankmatige redenen is de gehele print met de buffer/faseomkeerschakeling en volumeregelaars verwijdert. Vanaf de ingangs-connectoren komt het signaal direct op de eindversterkerprinten. Op basis van de voedingsspanning meende ik een aanzienlijk toename van het uitgangsvermogen te kunnen realiseren; origineel levert de BA3000 170 Watt per kanaal bij elke impedantie. Dit omdat bij dit vermogen een begrenzerschakeling ingrijpt. Deze schakeling heb ik verwijderd en op basis van het vermogen van de toegepaste powertransistoren meende ik tegen de 300 Watt per kanaal bij 4 Ohm te kunnen verwachten. Aangezien de voedingstransformator van een 500 VA type bleek, was hiervoor eenvoudig niet voldoende voedingsvermogen ter beschikking en bleef de versterker uiteindelijk steken op een nog steeds respectabele 200 Watt aan 4 Ohm.
Luisteren
Na uitgebreid op de testbank te hebben proef- en warmgedraaid en te zijn afgeregeld kwam het grote moment; hoe zou het ding klinken? Op de testbank liet de versterker al een goed en rustig hoogfrequentgedrag zien in de vorm van een 10 KHz blokgolf zonder enige overshoot. Een geringe afronding was het gevolg van de inductie van de bedrading naar de stroombrontrap die op een extra koelplaat gemonteerd moest worden.
Deze rust kwam ook terug in het klankbeeld, gepaard gaande met een enorme autoriteit en dynamiek in het laag als gevolg van het grote uitgangsvermogen. Zowel op lage als op hoge volumes is de versterker een plezier om naar te luisteren. Hij verdwijnt als zodanig uit het geluidsbeeld en levert puur muziek af met een vanzelfsprekend gemak en een rust die verslavend werkt. De detaillering is zeer goed, maar als de versterker met minder bedrading zou kunnen worden opgebouwd zou dit waarschijnlijk beter kunnen zijn.
Conclusie
Dit modificatieproject is met name als een technische uitdaging aangegaan; de BA3000 is origineel al een goede versterker en ik kan bezitters ook warm aanbevelen zuinig te zijn op hun exemplaar. De ingrijpende modificatie die ik heb uitgevoerd op mijn exemplaar heeft een duidelijke klankmatige verbetering te weeg gebracht en vertegenwoordigd ongeveer het uiterste wat je met een bestaande versterker kunt doen. Dit soort modificaties zijn voornamelijk interessant als je zodanig irrationeel gehecht bent aan een apparaat dat je voor geen prijs wil dat het uit je interieur verdwijnt, maar toch hedendaagse topprestaties er van verlangt, ongeacht de prijs. Deze BA3000 verwezenlijkt voor mij zowel het in bezit krijgen van een jeugddroom alsook het grootste modificatieproject wat ik ooit heb uitgevoerd. Het aardige is dat dit project uiteenvalt in allerlei deelmodificaties. De mooiere drivertransistoren bijvoorbeeld, of de verschilversterker aan de ingang, zijn allemaal modificaties die zowel in BA3000’s als in andere versterkers kunnen worden toegepast en daar een klankmatige verbetering kunnen bewerkstelligen. In dat opzicht is deze BA3000 een proeve van bekwaamheid voor mij waar ik u graag voor uitnodig om naar te komen kijken en vooral, luisteren.