Klipsch en Lua in Oterleek

“Een Klipsch luidspreker koop je voor het leven; sinds 1983 speel ik met Klipsch. Eerst met de Heresy. Afscheid nemen van dat systeem kon ik niet toen ik later de La Scala kocht. Dus staan de Heresy’s boven te spelen op een Rotel. De La Scala, ik heb het oorspronkelijke type, laat ik spelen over een Lua 6060 versterker in de huiskamer. Ik zou eerlijk niet weten welke speaker ooit in staat zou zijn mijn La Scala’s te vervangen. Hoogstens de La Scala II, omdat die fraaier is afgewerkt ten opzichte van mijn zwarte kasten. Een uiterlijk dat mijn vrouw veel mooier vindt passen in de woonomgeving.” Dat zijn de haast letterlijke woorden van een Klipsch eigenaar in Noord-Holland.

Plaats van handeling voor het beluisteren van een complete set met Klipsch/Lua, opgebouwd door de ambassadeur van Klipsch luidsprekers in Nederland, in samenwerking met Studio Alkmaar, is het kleine Noord-Hollandse plaatsje Oterleek. Net buiten Alkmaar in het groen verscholen ligt het. Aanwezig is Tom de Kruijff namens Klipsch, die toevalligerwijze geboren is in het jaar dat de Klipsch La Scala beschikbaar kwam. Ben Hoedjes, eigenaar van Studio Alkmaar, die zowel de luisterruimte als de Lua apparatuur ter beschikking stelt. Fred Geertsema, eigenaar van Klipsch, die de inleidende woorden sprak. Ten slotte ondergetekende, inmiddels ruim 40 jaar gefascineerd door Klipsch luidsprekers, die voor het eerst goed gaat kennismaken met de La Scala in zijn nieuwste verschijning. Bewapend met een handvol cd’s kreeg ik de beste luisterpositie van de heren aangeboden. Met de blik gericht op een drietal La Scala’s (Drie? Daarover later meer) begonnen wij een muzikale tocht in de glans van de Lua’s.

Mijn muziekkeuze

Ik heb een aantal vaste cd’s die ik goed ken. Het zijn opnames die eerder gekozen zijn vanwege de muziek die in de putjes staat, in plaats van vermeende audiofiele eigenschappen. Ik heb niet zoveel op met audiofiele opnames die alleen knorren, fluiten en piepen. Geef mij maar het knorren van de bas, onder de vaardige handen van Ray Brown, op de stokoude opname We Get Requests van het Oscar Peterson trio. Het zijn vooral de snaren die hoorbaar zijn, de klankkast van de bas is lastiger weer te geven voor een systeem dat ook voor de lage tonen weergave een volledige hoorn heeft. Naast de bas staat de piano snel en dominant op de voorgrond. In een prima plaatsing, niet te groot, niet te klein. Ongeveer het maximale biedend wat uit de cd te halen valt. Mijn vinyl exemplaar ligt helaas thuis. Het slagwerk lijkt een beetje fijnheid te missen in de details. Lijkt, want wat zelden hoorbaar is laat de Klipsch la Scala wel horen:, de bekkens zijn, heel ouderwets, voorzien van loshangende popnagels die zorgen voor een langzaam uitstervende ruis.

Om zulke details te onderscheiden moet een systeem heel erg veel informatie prijs kunnen geven. Dit soort bekkens is jaren geleden in onbruik geraakt, maar in 1965 sloeg Ed Thigpen er met liefde op. De snelheid van de installatie diep ik graag een stap verder uit met de harpiste Deborah Henson-Conant. Haar “Talking hands” glijden over de snaren, tot op de derde track een Franse mannenstem verstaanbaar (de verstaanbaarheid is een wonder op zich) met Deborah gaat praten. Gedurende de track komen veel details snel en dynamisch tot hun recht. Het kan allemaal nog net wat sneller, iets waarvan de oorzaak gelegen is in de grote luisterruimte die enige galm heeft. Dichter bij de luidspreker ervaar ik de snelheid namelijk anders. De weergave is zoals van een hoorn systeem verwacht kan worden: heel direct, in het geval van deze Klipsch/Lua combinatie met veel ruimte tussen de diverse instrumenten. Alle slagwerk is flitsend, gitaarsnaren zijn puntig, bekkens tot in finesses ruisend. De vrouwenstem van Deborah is levendig en natuurlijk.

Mijn muziekkeuze

Een probleem met hoornluidsprekers, een veel gehoord verwijt, is het licht nasaal klinken van stemmen. Alsof iemand zingt met de handen als een toeter voor de mond. Cupped hands heet dat zo fraai in het Engels. De La Scala II kent dat effect niet. Jacintha zingt van haar cd Lush Life het fraaie Boulevard Of Broken Dreams. Geen spoor van cupped hands te bekennen. Ruim en direct komt haar stem los van de achtergrond. Het laag zou iets meer body mogen hebben, wat normaliter mogelijk is door de speakers dichter naar de achterwand te brengen. Iets dat nu niet lukt vanwege de aanwezigheid van een paar systemen die tegen de 200 kilo per stuk wegen. Geen van de vier aanwezige mannen heeft de moed ze weg te zetten. Op momenten dat de muziek drukker wordt heeft de La Scala het wat moeilijker met deze cd. S-klanken klinken zoals dat hoort. De stem staat mooi boven de piano en andere instrumenten. Ongeveer op de hoogte van de bekkens.

Een track als Summertime speelt lazy en mellow, maar mist op één of andere manier de echt sexy weergave. Een La Scala II geeft Summertime meer een popmuziekachtige interpretatie. Piano heeft behoorlijk veel kracht en de grootte van het instrument komt tot uiting. Ik bespeur enige onrust in de weergave, mogelijk komt dat uit de cd speler. Ik zit daarom nog niet op het puntje van de stoel en kijk in gedachten niet lui over de Mississippi rivier. Dat ontbreken van een sexy stemgeluid komt terug met de heerlijke Carla Bruni op Quelque u’n ma dit. Er zit zeker warmte in de stem. Haar heesheid blijft overeind. Het echt zwoele laat de Klipsch liggen. Ik denk dat ik wel weet hoe dat komt, veel luidsprekers kleuren met een romantische saus, daar zijn onze oren inmiddels aan gewend geraakt. Een Klipsch is een luidspreker die erg direct weergeeft. Zoals een monitor systeem in een studio dat zal doen. Eerlijker en rauwer. Met behoud van detail. Luister maar eens naar La Dernière Minute. De tweede stem is perfect hoorbaar met al zijn eigen nuances. Dat is maar zelden zo. Het lekker tikkende ritme maakt de 60 seconden precies vol.

Op naar jazz met Keith Jarrett. Zijn Koln Concert is heftig door de directheid. De akoestiek van de zaal is minder aanwezig. Zie de opmerking hierboven over directheid. Podiumgeluiden vallen deels weg omdat de La Scala II zijn beperkingen heeft in het laag. Piano is daarentegen groot en imposant. Mooi van klank. Sterk aanwezig. Het zingen van Jarrett (zijn we daar blij mee?) harmonieert met de piano zonder te verdwijnen in het grotere geheel. Hoge registers zijn werkelijk schitterend weergegeven. Dynamisch en strak. Het met de voeten stampen op het podium is “echt”. Heel echt. Duidelijk blijkt dat Jarrett op een podium zit met een holle ruimte eronder. Een gegeven dat hoorbaar is in de klank van de piano tijdens heftige passages. Daarna Diana Krall Live in Paris. Ze komt heel ver met een live performance, maar heeft nog net niet dat gewicht dat een werkelijk geweldige stage neerzet. Dat kan de versterker zijn, het kan zijn dat meer achtermuur noodzakelijk is. De stem is goed, geluidjes uit de zaal allemaal aanwezig. Opnieuw is de piano krachtig en vol van klank. Het galmt iets in de luisterruimte. Op het oor en puttend uit gedachten haalt deze set 95% van de haalbare dynamiek. Stem en piano zijn los van elkaar en los van de installatie. “Aanraakbaar” is een te groot woord, wat hier gebeurt is het herbeleven van een concert. Diana Krall komt later terug in een surround opstelling met de dvd van hetzelfde concert. Die openbaring leest u verderop.

Spullenboel

Voordat ik verder wil gaan met het beluisteren van klassieke muziek, is het op zijn plaats de set nader te belichten. De Klipsch La Scala is een ontwerp uit 1963. Oorspronkelijk was de La Scala bedoeld voor de verkiezingcampagne van Winthrop Rockefeller. Men bestempelde de La Scala als een “draagbare” PA luidspreker. Omdat de La Scala behoorlijk kleiner is dan de Klipschorn werd het systeem omarmd door muziekliefhebbers die de Klipschorn niet konden plaatsen, maar wel het geluid wilden. De La Scala is een volwaardige hoorn. Ook in de lage tonen. Om zijn rendement van 105 dB waar te maken past Klipsch twee compressie drivers toe. De K-77-F als tweeter en de K-55-X voor de middentonen. Daaronder neemt een K-33-E woofer van 15 inch het over. De tweeter en de middentoner zien een exponentiële hoorn voor het diafragma, de woofer zit achter een gevouwen hoorn. Dat heeft zijn invloed op het lage tonen bereik.

De La Scala gaat maar tot ongeveer 50 Hz en valt daaronder snel af. De La Scala II is voornamelijk in uiterlijk anders dan de La Scala in de oorspronkelijke opzet. De II bestaat uit twee losse delen. Het bovendeel is vervaardigd uit ¾ inch dik spaanplaat. De baskast uit 1 inch MDF. Beide kasten zijn gefineerd te krijgen (walnoot of kersen) of in zwarte lak. De La Scala II heeft een doekje voor het bovenste deel van de kast. De maat is fors, 98 cm hoog, 62 cm breed en 64 diep. Hij weegt per stuk bijna 80 kilo. Wat de hoorns van Klipsch uniek maakt, is de lage vervorming van de luidsprekers. Door het geweldige hoge rendement van een hoorn hoeft de conus van de units nauwelijks te bewegen. Des te kleiner de beweging kan blijven, des te lager kan de vervorming zijn. Met als gevolg een luidsprekers die haast alles laat horen, tegen een schone achtergrond. Bijkomend voordeel, een hoorn straalt het geluid naar voren. Om die reden is de lastige eerste reflectie van de zijwanden nauwelijks aanwezig. Dat maakt het systeem direct en maakt het niet diffuus en versluierd. De Klipsch Heritage La Scala II zoals hij officieel heet kost 10.000 euro per paar.

De elektronica is gemaakt door Lua. De Belcanto is een versterker van twee maal 55 Watt. Daarvoor wordt een kwartet Electro Harmonix 6550 buizen ingezet achter de voorversterker buisjes. De Belcanto kan tegen een geringe meerprijs geleverd worden met een MM/MC instelbare phono versterker aan boord. De voeding is dubbel mono van opzet. De bias regeling van de buizen is elektronisch geregeld. De Lua Belcanto heeft een wat ander karakter dan de meeste Lua versterkers. De Belcanto is meer “laid-back”, wat hem de ideale partner maakt voor Klipsch. De heel lage eigen vervorming van de Belcanto is voor Klipsch een must. De Belcanto heeft zes ingangen en een afstandbediening. De versterker weegt 30 kilo schoon aan de haak. U koopt hem voor 4275 euro of voor 4450 euro met phono optie ingebouwd (altijd doen!).

De uiterlijk perfect bij de Belcanto passende Lua Appassionato cd-speler is verschenen in een MK 3 vorm. Nog altijd is de converter een Crystal 24-bit type en heeft de Appassionato Mk 3 buizen in de uitgangstrap. Vier maal een ECC83, twee maal een ECC81. De Mk 3 is ten opzichte van zijn voorgangers op onderdelen verbeterd in een gelijdelijk proces. Onder meer is de voeding aangepast. In ons geval is hij ongebalanceerd aangesloten op de Belcanto. Hij kost inclusief afstandbediening 3900 euro.

Voor de puristen onder ons, de bekabeling is gehaald bij Nordost, type Frey. Power cords zijn van Elco (aan de versterker), Alac (op de cd-speler). De apparatuur staat op een Eurogram Solid Tech Radius rek. De luisterruimte is behoorlijk groot en hoog. Later, als we de Klipschen inzetten voor surround weergave van dvd, wordt een derde La Scala II ingezet voor het center kanaal. Als achter speakers een set grote Klipsch RF-83 speakers . De dvd speler is een Oppo, de processor een Lexicon en de versterker een multi channel Arcam.

Klassieke muziek

Ik heb het u beloofd, we gaan eerst verder met klassieke muziek. Mijn verwachtingen met klassiek waren niet te hoog gespannen. Een onterecht vooroordeel, de La Scala II excelleert op klassiek als geen ander. Het begint al gelijk met werken van Locatelli, gespeeld door Jaap van Zweden. Hoe laat je een speaker klassiek spelen? Echt Klassiek? Neem een Klipsch La Scala II. Opvallend goed en zeer compleet. Speels en jong. Heel zuiver van klank. De enige vorm van kritiek, geef de kasten wat meer body. Plaatsing van de speakers is daarin belangrijk. Het iets naar achter laten hellen van de speakers, als je zelf op een hoge stoel zit, komt de hoogte plaatsing ten goede. Lage registers zijn strak en uitstekend gedefinieerd.

Het solo instrument is duidelijk onderdeel van het orkest met behoud van de leidersrol. Giovanni Angeleri, Légende. Inzet van het orkest aan het begin is op hoog volume overdonderend. Elk geluidje is hoorbaar, een tamboerijn verdwijnt geen moment uit het beeld. Viool heeft werkelijk geen greintje scherpte, is nooit onwerkelijk. De ruimte afbeelding is anders dan ik gewend ben van conventionele luidsprekers, hier komt de hoorn opnieuw om de hoek. Het is het geheel dat ten volle overtuigd. Een feest om naar te luisteren, nimmer vermoeiend. De muziek heeft de grootsheid van de zaal waarin het is opgenomen. Heerlijke is het gemak van de grote dynamiek van een hoorn, dat komt vol tot uiting op deze geweldige cd. Het speelt met een ongekend gemak, zonder de compressie van elk “niet-hoorn” systeem. Vrijheid betekent levendigheid.

Bach gespeeld door Janine Jansen. Duidelijk is dat zij een heel andere viool bespeelt dan wat we daarnet hoorden. Opnieuw dat oneindige gemak waarmee het systeem speelt. Los en soepel. Niet vermoeiend voor de luisteraar. Cellisten zitten met hun instrument op de juiste hoogte, viool staat daar duidelijk boven te spelen. Dit mag van mij eindeloos duren. Heerlijk op een laag niveau bij een glas wijn, intens op hoog volume niveau. Dwingend om naar te luisteren, want het blijft interessant om de partituur op te nemen in de hersenen via de oren. Zelfs voor een niet klassiek kenner die het “tot zich neemt”.

Tot slot Maria Cecilia Bartoli’s Rataplan. Wat een enorme stem, wat een volume. Ze steekt met kop en schouders boven het volle orkest uit. Opnieuw een uitermate natuurlijke beleving. Nuances in de stem zijn elk moment aanwezig. Een beetje ruimtelijkheid mist, daarvoor in de plaats een grote mate van directheid. Daarom is een hoorn van Klipsch niet ieders keuze. Maar de set kun je niet afwijzen vanwege dit soort oneigenlijke argumenten. Hier speelt absoluut zuivere en onvervormde muziek. Van zwoele pop, via jazz tot aan klassiek. Verbazingwekkend genoeg is in mijn oren klassiek het meest overweldigend. Zo wil ik Bartoli elke dag, elk uur, elk moment. Als het volume naar beneden gaat blijft de set met een compleet beeld spelen, dus ook op laag niveau. Het gemak blijft. Het is een doodzonde, maar je praat gemakkelijk door de muziek zonder moe te raken. Een eigenschap van werkelijk grote luidsprekers/systemen (in kwaliteit, los van het formaat).

Surround

Tenslotte wil Ben graag laten horen waartoe een surround systeem met Klipsch in staat is. Zelf draai ik zelden een muziek dvd, een live gevoel krijg ik er toch niet van. Beeld leidt vaak af van de muziek. De muziek tracks op een dvd zijn vrijwel altijd minder van kwaliteit dan op een cd. Als het moet Ben, doe mij dan Diana Krall Live in Paris, die we eerder op cd draaiden. We gaan naar A Case Of You. Binnen de kortste keren hang ik amechtig in mijn stoel. Snak naar adem, neem elke seconde beeld en geluid in mij op. Dit is werkelijk fantastisch. Het grote beeld, geprojecteerd op doek, sluit naadloos aan bij de geluid. De vleugel is een droom om te beluisteren. Krall zit recht voor mij. Ik zit op een betere plek dan ik ooit in Parijs had kunnen zitten. Het is groots, indrukwekkend, angstig makend echt. Pakkend, vol met leven en emotie. De tientallen demo’s die ik met deze dvd heb gezien vallen allemaal in het niet bij Klipsch La Scala II als linker, rechter en center luidspreker. Het meest overweldigende is dat alles klopt. Afmetingen van beeld en geluid, de integratie, de souplesse, het enorme compressieloze gemak van een hoorn, de dynamiek. Waarschijnlijk, puttend uit herinneringen, is dit met voorsprong de mooiste muziek weergave via dvd die ik ooit heb gehoord.

Terwijl ik dat niet wil, gaat iedereen aanstalten maken om naar huis te gaan. Fred glimt van trots, het zijn La Scala’s die speelden met Lua, net als bij hem thuis. Tom is tevreden, hij heeft bewezen dat een luidspreker die oorspronkelijk in 1963 als PA systeem is ontworpen, in 2008 nog volkomen actueel is, zelfs uniek in zijn soort. Ben is blij met het feit dat zijn Studio Alkmaar de gastheer kon zijn en de combinatie Lua met Klipsch zo goed past. Alleen ik ben ontevreden, keer op keer dat ik Klipsch Heritage beluister, of het gaat om de Klipschorn, de Heresy of in dit geval de La Scala II, keer op keer ben ik zo onder de indruk dat ik serieus overweeg om te verhuizen. Zodat ik eindelijk de plaats krijg om of La Scala of Klipschorn neer te zetten in een grote ruimte. Klipsch is verslavend. Wie het heeft beleeft vergeet de ervaring nooit meer. Wijlen Paul Klipsch heeft in 1963 nooit kunnen vermoeden, dat het ooit mogelijk zou zijn via een simpele dvd een artieste als Diana Krall voorgoed in het geheugen van mensen te griffen. Oterleek in duisternis achter mij latend, vecht in de auto een gevoel van euforie tegen het verstand: Ik wil zo graag Klipsch, maar kan het zo onmogelijk kwijt, zo frustrerend. Fred Geertsema, je bent een bevoorrecht mens.