Radio Kootwijk zendt weer uit

Radio Kootwijk zendt weer uit, en dat zullen we weten! Het is deze maand 85 jaar geleden dat Koningin-moeder Emma deze communicatieverbinding voor het eerst gebruikte om Nederlands-Indië te bereiken, en dat vieren we op zaterdag 22 & 23 februari met de (gratis) FWD*HiFi-dagen, door samen met onze lezers het zendstation weer in gebruik te nemen.

OK, dat is niet écht de reden dat we Radio Kootwijk uitkozen als locatie – en wie heeft er met onderstaande sfeerplaat überhaupt nog een reden nodig? –, maar de rijke historie van het markante pand draagt zeker bij aan de sfeer van onze plannen. Bij dezen daarom wat achtergrond vanuit de Veluwe, inclusief een interview met gastheer Jan Douwe Kroeske. 

Het interview met Jan Douwe en deze Radio Kootwijk-achtergrond is de coverstory van ons Hifidelity Jaarboek 2013-2014 voor FWD*HiFi Gold-abonnees, dat je nu ook voor een tientje los kunt bestellen

Radio Kootwijk, een rijksmonument midden op de Veluwe ten zuidwesten van Apeldoorn, is sinds een jaar of vijf eigendom van Staatsbosbeheer. Het is aan deze nationale beheerder van zo'n kwart miljoen hectare aan natuur om de geschiedenis van het voormalige zenderpark voor de toekomst te waarborgen.

Oost West, telegrafie best
De extra 450 ha. in de portefeuille van Staatsbosbeheer omvatte in het begin van de twintigste eeuw een belangrijke communicatieverbinding met onze koloniën. In Bandoeng, op het Nederlands-Indische eiland Java, stond al in 1917 een zend- en ontvangststation voor draadloze telegrafie. Radio Kootwijk werd gekozen als tegenhanger in Nederland, en één van de mooiste en stilste plekken van ons land werd een verbinding tussen west en oost.

Een ledig landschap met goedkope grond bleek een uitstekende plek voor ongestoord radioverkeer; er ontstond een uniek complex van grote waarde. Radio Kootwijk werd een van de vier langegolf-zendstations in Europa dat samen met stations in Engeland, Zweden en Duitsland een netwerk vormden om verbinding te maken met de overzeese gebieden.

Kootwijk Calling
"Hallo Bandoeng, hoort u mij?" sprak Koningin-moeder Emma op 7 januari 1929. Het complex verbond twee werelddelen en kreeg als zodanig een mondiale betekenis. Bellen met Nederlands-Indië kostte je zo'n tientje per minuut, in een periode waarin 25 gulden ongeveer een weekloon was, en naast de Oost volgde verbindingen met Suriname, Curaçao, Noord- en Zuid-Amerika, Japan en de belangrijkste Europese landen. In 1935 werd er ook een veel lokalere functie aan toegevoegd: uitzendingen voor de omroepverenigingen.

Raak en gezonken
Tijdens de Tweede Wereldoorlog gebruikten de bezetters het station voor spionage en een verbinding met hun onderzeeërs. De Duitsers konden de langegolf-zender inzetten voor eenrichtingsverkeer richting de Kriegsmarine in de Atlantische Oceaan. Het complex werd met diverse (bij)gebouwen uitgebreid, en de Wehrmacht plaatste luchtafweergeschut. De zendmasten werden uiteindelijk in 1945 opgeblazen en de apparatuur vernield toen de hete adem van de Canadese bevrijders de Veluwe bereikte.

Ook werd geprobeerd het hoofdgebouw te vernielen door er een mast op te laten storten, maar het massief gewapend betonnen gebouw ondervond nauwelijks schade. De complete zenderinstallatie werd na de oorlog teruggevonden in een door de Sovjet-Unie bezet stuk van Duitsland, en in april 1947 in veertien wagons terug thuisgebracht.

Fast forward naar het einde van de eeuw, toen de locatie in 1999 ruimschoots door de tijdsgeest was ingehaald, de laatste zendfunctie verloor en kort erna – in 2003 – door het ministerie van LNV gekocht werd omdat de toenmalige eigenaar – KPN – er vanaf wilde. Directe aanleiding voor de overheid om de grond en de gebouwen over te nemen, was de sloopvergunning die door het telecombedrijf werd aangevraagd.

Nieuw leven

De herbestemming die volgde, is in de basis gericht op het veiligstellen van het complex en de omliggende natuur. De bijbehorende visie vanuit Staatsbosbeheer: 'een monumentale plaats van samenkomst voor het beleven van natuur en cultuur van internationaal niveau en in een oog- en oorstrelende balans'.

Die missie leidt vervolgens tot een doelstelling voor de programmering: 'het streven moet zijn een specifiek cultureel aanbod en een specifieke culturele vraag met elkaar in evenwicht te brengen, waarbij de locatiekwaliteit het uniqueselling point vormt'.

On Air
We bedachten een plan om op al het voorgaande aan te sluiten, en wel met een evenement op zaterdag 22 en zondag 23 februari 2014. En wie anders dan radioman Jan Douwe Kroeske, de man met duizend microfoons, is de aangewezen persoon om dat weekend als onze gastheer op te tredenen als 2 Meter Sessies-missionaris Radio Kootwijk opnieuw als zender in te zetten?

Twee Meter de lucht in
Jan Douwe Kroeske en zijn muziekprogramma 2 Meter Sessies zijn sinds september 2013 weer terug op tv: het inmiddels ruim vijfentwintig jaar oude format, dat (live) muziek in al zijn facetten bewierookt, is sinds enkele maanden weer op Veronica te zien. Naast nieuwe registraties zal ook het rijke archief uit een kwart eeuw 2 Meter Sessies voorbij komen,met nooit eerder vertoonde beelden en mooie anekdotes.

Het archief bevat meer dan vijfhonderd video-opnames van onder andere Foo Fighters, Coldplay, Aerosmith, James Taylor, Radiohead, Beck, Elliott Smith en Eels. "Toen de eerdere reeks van 2 Meter Sessies op televisie stopte, besloten we op het internet door te gaan als multimediaal platform. Op onze vernieuwde website en via Facebook en Twitter zijn we onze loyale achterban blijven triggeren met nieuwe, interessante muziek. Ik ben gegrepen door het enthousiasme dat zendermanager Mark Bruitsman op tafel gooide om 2 Meter Sessies bij Veronica binnen te halen. Dat voelt fantastisch!" Inmiddels zijn er ook plannen om weer het theater in te gaan.

Twee Meter de grens over?
Jan Douwe Kroeske en Twee Meter Sessies horen bij elkaar als Bassie bij Adriaan, Yin bij Yang en Acda bij De Munnik. Ruim 25 jaar na de start van Twee Meter Sessies in april 1987 op de radio, en twintig jaar na het debuut op televisie, is presentator Jan Douwe Kroeske ook nog lang niet Twee Meter-moe. Sterker, hij zit nog barstensvol plannen met het concept.

"In 2009 en 2011 gingen we al eens Twee Meter Het Theater in, het verhaal van Twee Meter door de jaren heen. Voor mij een heel nieuwe presentatie-ervaring, zo met publiek dat direct op je reageert. Ik liet beelden uit het rijke archief van Twee Meter Sessies zien en vertelde anekdotes, terwijl Selah Sue in 2009 en School Is Cool en Luka Bloom in 2011 zorgden voor een stukje muzikale omlijsting. Die lijn zouden we graag verder ontwikkelen, maar het is nog niet definitief dat we ook weer een theatertour gaan doen."

Sterk Merk

"In de afgelopen decennia is Twee Meter uitgegroeid tot een waanzinnig sterk merk. Wij hoeven artiesten niet meer te vertellen wat het inhoudt, ze hebben vaak op YouTube op TweeMeterSessies.nl al sessies bekeken, of worden aangespoord door hun management. Steeds vaker krijgen we ook acts in het programma die zwaar zijn beïnvloed door gasten uit het verleden en het daarom een eer vinden ook een sessie op te nemen."

"Zo hadden we onlangs een opname met Damien Jurado op een prachtige nieuwe locatie. Aan het eind van ons interview vertelde Damien dat hij de sessie met de in 2003 overleden Elliott Smith had bekeken. 'Ik weet dat Elliott Smith bij leven een heel lastig persoon was om te interviewen. Jij bent erin geslaagd een mooi interview met hem te doen en hem in ere te laten. Ik vind het geweldig dat ik nu ook in dat archief zit', zei hij. Dat is natuurlijk waanzinnig om te horen."

Docu?
"Ons archief is zoveel groter dan wat in de loop de jaren is uitgezonden. Ik denk dat de verhouding uitgezonden - niet uitgezonden ongeveer 35-65 is, waarbij ik natuurlijk wel moet aantekenen dat lang niet alles ook geschikt is om uit te zenden. Maar ik zou het echt geweldig vinden wanneer er eens een bioscoopfilmregisseur ons archief in zou duiken om te kijken of er misschien een documentaire zit in Twee Meter Sessies. Al besef ik me tegelijkertijd dat het een ontzettend duur proces is, alleen al het digitaliseren van alle ruwe opnames kost enorm veel geld. Wellicht kan de overheid daarin wat voor ons betekenen, wat mij betreft is Twee Meter Sessies inmiddels cultureel erfgoed."

"Misschien wordt 2014 ook wel het jaar waarin Twee Meter Sessies de grens overgaat. We hebben namelijk vanuit het buitenland aanvragen gekregen om ons archief te combineren met nieuwe opnames daar. Het liefst zou ik dat natuurlijk zelf presenteren, bij de archiefbeelden horen verhalen en anekdotes van die lange gast die er vaak tussenin loopt. Sowieso lijkt het mij heel erg moeilijk om Twee Meter Sessies los te laten of de presentatie aan iemand anders over te laten. Het is toch je kindje. Dus mocht dat ter sprake komen, dan moet ik daar eens heel goed over nadenken."

Betonnen kathedraal op de hei

Leon Sebregts | architect | architectuurhistoricus
Verborgen op de Veluwe ligt één van de meest markante, maar ook meest onbekende gebouwen van Nederland. De afgelegen ligging en het grote contrast tussen de statige architectuur en het lege en ruige landschap maken Radio Kootwijk tot een uniek complex, dat velen tot de verbeelding spreekt. In Europa zijn alleen in Duitsland, Engeland en Zweden vergelijkbare zendercomplexen voor radiotelegrafie en -telefonie te vinden.

Radio Kootwijk is een voorbeeld van het in het begin van de twintigste eeuw onder architecten en industrieel ontwerpers geldende adagium 'form follows function'. Vormgeving, maar ook materiaalgebruik en locatiekeuze, waren dienstbaar aan de functie van het zenden. Naast deze doelmatigheid streefden architect Jules Luthmann en opdrachtgever Post en Telegrafie (PT) ook een zekere monumentaliteit na. Radio Kootwijk moest een eerbetoon worden aan de technologische vooruitgang en het vernuft van het menselijk brein. Met name in het hoofdgebouw komen functionaliteit en monumentaliteit op een bijzondere wijze samen. Een voorbeeld is de vijver voor het gebouw, die niet alleen het indrukwekkende silhouet van het bouwwerk weerspiegelt, maar ook als koelwaterbassin fungeerde.

Om storingsvrij te kunnen zenden en ontvangen, was een afgelegen locatie noodzakelijk. In een cirkel rondom het zendgebouw stonden ooit zes 212 meter hoge antennes van de langegolf-zender. De zendcirkel, met een doorsnede van 1200 meter, werd volledig vrijgemaakt van struiken en bomen. Een netwerk van koper in het droge zand versterkte de zendfunctie. Ten oosten van het hoofdgebouw verrezen in de loop der tijd verschillende bijgebouwen. Werkplaatsen, loodsen, een watertoren, een transformatorgebouw, een tehuis voor ongehuwde ambtenaren en woonhuizen voor werknemers maakten van Radio Kootwijk een geheel zelfvoorzienende nederzetting.

Het symmetrische hoofdgebouw uit 1923 bestaat uit een 48 meter hoge zendtoren, met erachter een zeven traveeën lange machinehal. Een beproefde opzet die Luthmann kopieerde van het Grossfunkstation in het Duitse Nauen. Het gebouw is geheel in beton uitgevoerd, een noviteit in de jaren twintig van de vorige eeuw. De toepassing van het meer traditionele hout of staal was vanwege de warmteontwikkeling van de zendapparatuur en verstoring van de radiosignalen niet mogelijk. Constructeur Jan Emmen ontwierp een imposante constructie van betonnen steunberen, die in het interieur overgaan in spanten die het getrapte dak dragen. Zand en grind voor het beton werden uit de nabije omgeving gehaald. Luthmanns betonnen monumentaliteit vertoont kenmerken van de art deco, een eclecticistische stijlbeweging die zich kenmerkt door de omarming van technologie en het gebruik van geometrische figuren. Ook de invloed van het Duits Expressionisme, de Amsterdamse School en Scandinavische en Egyptische architectuur zijn zichtbaar. De mix van inspiratiebronnen heeft een gebouw opgeleverd dat kenmerken heeft van zowel een kathedraal als een fabriek als een Egyptische sfinx.

De connectie die het gebouw letterlijk tussen west en oost tot stand brengt, komt terug in de gestileerde decoraties. Beeldhouwer Hendrik van den Eijnde plaatste boven de entree een beeltenis van een Europese en een Aziatische vrouwfiguur en boven het rondboogvenster in de achtergevel een adelaar als verbeelding van de vrijheid van radiogolven in de lucht. De labyrintische vloer van zwarte en witte tegels roept eveneens associaties op met het verre oosten. Wanneer zonlicht op mystieke wijze door de hoge vensters naar binnenvalt, is duidelijk dat natuur en cultuur hier al meer dan negentig jaar een verbond hebben.