KNX: Kasteel moderniseren met draadloze automatisering

De nieuwe bewoners willen een kasteel dat van alle moderne gemakken is voorzien. Maar de eigenaar, de Stichting Het Geldersch Landschap (GLK), wil een historisch monument dat in de oorspronkelijke staat verder leeft. Installatiebedrijf Wim Bosman stond voor de uitdaging om dit eeuwenoude kasteel te moderniseren zonder dat hij bijvoorbeeld in muren mocht boren of frezen. Een van de meest fundamentele keuzes was die voor een draadloze woningautomatisering op basis van de internationale standaard KNX.



In ruim een jaar tijd heeft Installatiebedrijf Wim Bosman, met hulp van system integrator Hevac Controls uit Eindhoven en werktuigbouwkundig installatiebedrijf PH de Jong uit Apeldoorn, de klus geklaard. Bij de rondleiding door het kasteel toont projectleider Niels Menger de fraaie renovatie. Maar in bijna elke ruimte moet hij zich verontschuldigen omdat veel van het werk onzichtbaar is. Zo is de bediening van de verlichting in elke kamer geautomatiseerd, maar is er in de kamers zelf alleen een oude porseleinen schakelaar te zien. “De intelligentie, een slimme, draadloze actor op basis van KNX, hebben we achter alle schakelaars weggewerkt. En dat geldt ook voor de tientallen mediakoppelaars van Hager, die de draadloze signalen van alle schakelaars en tasters opvangen en naar de visualisaties doorsturen. Soms hebben we de mediakoppelaars letterlijk achter het behang geplakt”, zegt Menger wanneer hij naar een redelijk onopvallende bobbel op een muur wijst.



Goed geconserveerd
Kasteel Biljoen ligt bij het Gelderse dorp Velp in de gemeente   Rheden. Dit ‘Edele Huis’ is in de 16e eeuw omstreeks 1530 door Karel van Gelre, hertog van Gelre en graaf van Zutphen gebouwd. In 1872 koopt de Duitse industrieel J.H. Willem Lüps het kasteel, wiens familie er uiteindelijk vier generaties blijft wonen. Het is mede door de familie Lüps dat het gebouw en interieur gedurende 139 jaar uitzonderlijk goed is bewaard gebleven. Als de laatste erfgenaam in 2006 overlijdt, staat het kasteel een tijdje leeg. In 2008 wordt het kasteel en landgoed van 162 hectare, met steun van de Provincie Gelderland en het Prins Bernhard Cultuurfonds, gekocht door de stichting Het Geldersch Landschap en Geldersche Kasteelen. Zij creëert de fondsen om het kasteel in zijn oude glorie te herstellen. En met name dat laatste moeten de bouwers en installateurs zeer letterlijk nemen.

Het GLK verkrijgt in 2009 het eigendom, maar op nadrukkelijke voorwaarde dat het kasteel bewoond zal blijven. De conservering en verbouwing zijn er dus volledig op gericht om particuliere bewoners te huisvesten. En als die bewoners eenmaal zijn gevonden, willen zij in een dergelijk prestigieus object het niet aan moderne faciliteiten ontbreken. Het klimaat moet goed regelbaar zijn, het sanitair moet volop comfort bieden en ook de elektrotechniek moet voor deze ‘huurders op stand’ meer bieden dan een eenvoudige aan/uit schakelaar. Daarnaast zal het kasteel enkele keren per jaar voor het publiek worden opengesteld. Zo kunnen geïnteresseerden op gezette tijden de uitzonderlijke achttiende-eeuwse stuczaal en de ruimte met kwetsbare zeventiende-eeuwse wandtapijten komen bewonderen.



Hoge mate van comfort
”Toen de huurder eenmaal was gevonden, konden we het verbouwingsplan gaan invullen”, vertelt Patrick Buunk, bedrijfsleider bij Installatiebedrijf Wim Bosman. “Deze huurder was in zijn vorige woningen in binnen- en buitenland een hoge mate van comfort gewend, en wilde dat ook terugzien in dit kasteel. Een belangrijke eis was de woningautomatisering. De bewoners waren automatische bediening van verlichting en klimaat gewend en wilden zeker geen stap terug. Tegelijk lag er de restrictie dat wij niet of nauwelijks nieuwe infrastructuur mochten aanleggen. Frezen en boren in muren was uitgesloten. Daarom zijn wij naar draadloze woningautomatisering gaan kijken. Zoals iedereen zich kan voorstellen, is dit geen eenvoudige opgave in een kasteel met vijf verdiepingen, hoge ruimtes en dikke muren van tientallen centimeters. Toch hebben wij hiervoor, samen met system integrator Hevac Controls uit Eindhoven, een zeer functioneel en tegelijk effectief plan opgesteld”, aldus Buunk.

Koen van de Donk, eigenaar van Hevac vult aan: “Bij een veeleisende opdrachtgever, waar we hier mee te maken hebben, moet je voor maximale bedrijfszekerheid gaan. Daarom hebben wij samen met de mensen van Wim Bosman een uitgebreid domoticabestek geschreven met de exacte omschrijvingen erin over hoe we de installatie moeten inrichten om die zekerheid te garanderen.” Hevac Controls realiseert steeds vaker uitgebreide domoticabestekken voor installateurs, maar ook voor architecten en opdrachtgevers. “Zoals vaak viel ook hier de keuze op een automatiseringssysteem op basis van een KNX-topologie. En omdat we geen busbekabeling konden aanleggen, kozen we voor draadloze KNX-technieken, die gelukkig steeds meer beschikbaar zijn. Om tevens die bedrijfszekerheid te garanderen, creëerden we een topologie waarbij een storing zou betekenen dat nooit meer dan 25% van één etage zou disfunctioneren. Elke etage hebben we dus in vier segmenten opgedeeld. Dit moest ook wel, omdat we muren van soms één meter dik tegenkwamen”, vertelt Van de Donk.

Domotica verstopt achter porseleinen schakelaars

Bij het begin van dit project inventariseerden Hevac Controls en Wim Bosman alle mogelijkheden en maakten zij uiteindelijk een afweging tussen de systemen van Siemens, Hager en Enocean. “We kozen voor Hager vanwege hun betrokkenheid, het assortiment, en de proactieve manier van meedenken”, zegt Van de Donk. “Samen met hen besloten we, vanwege die bedrijfszekerheid, om elke sectie op elke verdieping met een aparte mediakoppelaar van Hager uit te rusten. Elke mediakoppelaar vertegenwoordigt op die manier een KNX-buslijn waarop alle KNX-componenten draadloos worden aangesloten. In totaal kent het kasteel meer dan 460 busdeelnemers. Over het algemeen zijn dit de schakelaars voor de verlichting en de regelaars van de verwarming. Voordat we elke etage hebben geïnstalleerd, namen we de opzet uitvoerig met Hager door, maakten we op locatie een testopstelling en deden we proefmetingen. Gelukkig kwamen deze metingen exact overeen met het ontwerp; we hadden overal goed bereik en de topologie was logisch ingedeeld”, aldus Van de Donk.



“De eigenaar, het Gelders Landschap, vond die hele automatisering in eerste instantie onzinnig. Zij was erg huiverig dat die moderne technologie de sfeer van het historische kasteel zou bederven. Daarom hebben wij extra ons best gedaan”, zegt Buunk, “om te zoeken naar combinaties van producten die de moderne techniek kan verhullen en tegelijk faciliteren. Voor het schakelen van de verlichting hebben we allemaal nieuwe, porseleinen draaischakelaars van Fontini gekozen. Omdat deze niet KNX-compatibel zijn, hebben we de draadloze KNX-actoren achter de schakelaar in de wanddoos geplaatst die de functie ‘Uit’ en de scène ‘Welkom’ uitvoeren. Dat vereiste soms veel improvisatie en maatwerk, maar het is wel erg fraai geworden. Helaas waren deze draaischakelaars niet voor meervoudige functies te gebruiken. Omdat de eigenaar geen extra schakelaars op de muur toestond, maar de huurder wel graag over meerdere scènes wilde kunnen beschikken, hebben we voor de meerdere lichtscènes losse, meervoudige tasters geleverd en geprogrammeerd. Nu kan de gebruiker deze op voor hem of haar handige plekken in de ruimte bevestigen.”

Kasteelheer met iPad en iPhone
Om de bediening nog eenvoudiger en gebruiksvriendelijker te maken, heeft Hevac Controls met zijn eigen pakket HC Living ook een visualisatie gecreëerd die nu nog op twee vaste plaatsen in het kasteel via een iPad in een dockingstation te bedienen is. Maar de gebruikers kunnen ook op hun persoonlijke iPhones en iPads over diezelfde bediening beschikken. “Buiten de automatisering is er nog een conventionele elektrotechnische en data-installatie, die hier ook veel omvangrijker zijn dan gewoonlijk. Om in het hele kasteel te kunnen internetten, hebben we verdeeld over alle verdiepingen 12 WiFi-stations geïnstalleerd. Binnenkort installeren we ook nog een voedsellift vanuit de keuken in de kelder naar bovenliggende ruimtes. Ook het ventilatiesysteem is geautomatiseerd. Als de bewoners niet aanwezig zijn, is het niet nodig dat de afzuiging overal op half of vol vermogen de lucht ververst. Tevens kunnen de bewoners via hun iPad of iPhone de Mobotix T25 intercomsystemen bij het kasteel en het kasteelhek volledig beantwoorden met beeld en geluid. Ook de beveiligingscamera’s zijn per vier stuks op hun visualisatie op elk moment op te roepen en te bekijken”, vertelt Buunk. “Zo komen er steeds nieuwe wensen bij. Het voordeel is dat we - omdat we een automatisering op basis van KNX hebben gekozen - nog nooit ‘nee’ hebben hoeven te verkopen. Het enorme aanbod aan producten en systemen die met KNX communiceren, maakt dat er altijd koppelingen en integraties mogelijk zijn. Geen enkel ander automatiseringssysteem of -standaard biedt deze vrijheid.”



Geautomatiseerde radiatoren
Bij de verwarmingsinstallatie heeft men op elke radiator thermische klepsturingen met temperatuurregelaars gemonteerd. “Zo zie je op verschillende plekken oude, gietijzeren radiatoren staan die met moderne, KNX-geregelde klepsturingen zijn uitgerust. Wel een bijzondere combinatie”, vindt ook Buunk. Ook het sanitair in het kasteel heeft nog het uiterlijk uit het begin van de 20ste, soms zelfs de 19e eeuw. Alleen de sanitaire technologie is wel uit de 21ste eeuw, maar inventief weggewerkt. In de houten ‘toiletkisten’ of achter de muren van bepaalde toiletten is een Sanibroyeur geplaatst om verstoppingen te voorkomen.



“De verbouwing is nu achter de rug en zowel opdrachtgever als huurder zijn erg tevreden en enthousiast. De eerste vooral doordat we het historische karakter echt hebben gerespecteerd, en de tweede met de hoge mate van comfort. Wel hebben we vorige maand van de huurder een nieuwe opdracht gekregen. Hij wil in verschillende ruimtes een airco-installatie laten aanbrengen. Aan ons de uitdaging om in totaal 15 airco-units zo onzichtbaar mogelijk weg te werken. De keuze is op een vrf-systeem van Mitsubishi gevallen, waarbij de centrale unit op de installatiezolder komt te staan, maar de leidingen zullen we door schoorstenen, rookkanalen en schachten naar de units in de leefruimtes brengen. Voor de binnenunits kiezen wij een vormgeving die veel weg heeft van een kolenkachel. Zo voldoen we ook aan de wens van de eigenaar dat we geen inbreuk maken op de historische uitstraling van het kasteel.”