KEF Reference 3 Indrukwekkend evenwicht

Ook al behoort KEF al vele decennia tot één van de meest bekende luidsprekermerken ter wereld, toch heb ik op wat zijdelingse luistersessies op beurzen en audioshows na, nooit eerder een model van deze in 1961 door Raymond Cook gestarte onderneming in mijn luisterruimte mogen verwelkomen. Door de grensverleggende weergave van de vrij recent uitgebrachte jubileum LS50 monitorluidspreker en futuristisch gevormde Blade, raakte ik langzamerhand ook erg benieuwd naar de prestaties van de huidige KEF Reference reeks. Een uit drie modellen bestaande serie die enerzijds het purisme van de eerder genoemde modellen bevat, maar ook een meer conservatieve en vooral buitengewoon geraffineerde en luxe uitstraling bezit. De vloerstaande Reference 3 zou beide concepten in één enkel ontwerp weten te verenigen en is daarom een ideaal uitgangspunt voor een boeiende test.


Voorafgaande aan deze test en vooral om meer gevoel bij het merk te krijgen, word ik door verkoopmanager Nederland, Joost van den Bosch van KEF eigenaar GP Acoustics, gevraagd of ik zin heb om eens met eigen ogen en oren de ontwikkelings- en fabrieksfaciliteiten in het Engelse Maidstone te aanschouwen. Uiteraard zeg ik daar geen nee tegen, want om ‘the holy ground’ van dit legendarische merk eens met eigen voeten te kunnen betreden is natuurlijk al een avontuur op zich.



GP Acoustics
Wie ooit wel eens Engeland heeft bezocht, weet dat er buiten indrukkend mooie landschappen, prachtige steden en lieftallige kleine dorpjes, ook veel waarde wordt gehecht aan het bewaren en bewaken van de vaak eeuwenoude geschiedenis. Zo ook bij de aan de oevers van de Medway rivier nabij Maidstone gelegen KEF fabriek. Want zeker anno 2015 verwacht je gewoonweg niet dat zo’n beperkte hoeveelheid loodsen en gebouwen, huisvesting kan bieden aan een bedrijf met zo’n uitgebreid modellengamma. Maar wanneer onze KEF gastheer ter plaatse, ‘Brand Ambassador’ Johan Coorg ten tonele komt en ons hartelijk verwelkomt, wordt een en ander al snel duidelijk. Op de ultieme state-of-the-art technologiedragers Muon, Blade en de Reference modellen na, worden alle overige series in de eigen GP Acoustics fabriek in China vervaardigd. GP staat overigens voor Gold Peak en is een grote internationale productie- en marketinggroep die in 1964 werd opgericht met activiteiten in de elektronische- en batterij industrie. De GP Acoustics Group is als onderdeel van de afdeling elektronica van de Gold Peak Group, actief in productie, distributie en verkoop van hoogwaardige consumenten- en professionele audioproducten. Het bedrijf kan bogen op een van de grootste onderzoeks- en ontwikkelingsteams binnen de luidsprekerindustrie en heeft daardoor een bijzonder sterke basis. GP Acoustics omvat naast KEF ook het wereldbekende luidsprekermerk Celestion.



Kent Engineering & Foundry
Terug naar Maidstone blijken verschillende van de aanwezige loodsen en gebouwen er inderdaad al sinds de beginperiode van KEF of zelfs nog eerder te staan. Zo was het hoofdkantoor eerst gevestigd in een oude nissenhut uit de Tweede Wereldoorlog op het terrein van metaalverwerkend bedrijf ‘Kent Engineering & Foundry’ (hier komt de naam KEF vandaan). Later zijn daar door het groeien van de onderneming in verschillende tijdspannen steeds meer gebouwen naast en omheen gebouwd, wat het gemêleerde aanzien ook goed verklaard. Door de nog immer relatieve rust die de aanpalende rivier met zich meebrengt, worden zelfs vandaag de dag, of beter gezegd ‘s nachts, nog immer op regelmatige basis akoestische vrijeveldmetingen aan nieuwe luidsprekerontwerpen verricht. De metingen boven de 200 Hz vinden plaats in een speciaal vervaardigde ‘dode kamer’, terwijl in een naastgelegen enorm grote en vooral hoge ongedempte ruimte, de nog lagere waarden worden getoetst. Doordat het 40 milliseconde duurt voordat er überhaupt een reflectie hoorbaar is, blijkt dit verschil genoeg om de eigenschappen onder de 200 Hz adequaat in kaart te brengen. Bij het vervaardigen van de eerder genoemde topseries, is voor ieder van de geproduceerde modellen een daadwerkelijk referentiemodel aanwezig, waarvan de waarden in een computermodel zijn ingevoerd. Tijdens de fabricage wordt deels handmatig en deels geautomatiseerd, ieder productiemodel binnen deze nauwe toleranties vergeleken met deze referentie. Komen de resultaten boven een vooraf maximaal gespecificeerde afwijking, dan wordt het exemplaar linea recta uit het productieproces gehaald. Wordt de test met goed gevolg afgelegd, wat gelukkig meestal het geval is, dan wordt vervolgens een keurig gesigneerd bijbehorend testrapport bijgevoegd.
Het feitelijke hart van de onderneming is de bijzonder intrigerende ontwikkel en ontwerpafdeling. Hier worden zowel nieuwe kastconstructies als luidspreker units van de grond af aan ontworpen en bijna eindeloos verder geperfectioneerd. Uiteindelijk leidt dit naast de meer conventionele modelseries, tot werkelijk grensverleggende concepten zoals de Blade of Muon. Om dit te bereiken is een team van zeer ervaren ingenieurs, dagelijks bezig om met zelf ontwikkelde en nauw aan elkaar gekoppelde ontwerpprogramma’s, theorie en praktijk optimaal te combineren. Vooral enorm tot de verbeelding sprekend is het proces waarmee door uiterst nauwkeurige plaatselijke verhitting van een speciaal kunststofpoeder, in heel korte tijd daadwerkelijk functionerende luidsprekeronderdelen tot in het kleinste detail kunnen worden gerealiseerd. Hierdoor kan voorafgaand aan de daadwerkelijke productie, ieder onderdeel worden getoetst op functionaliteit en productiehaalbaarheid. Naast een beperkte mate aan opslag, is op het terrein als laatste nog het KEF museum en een aangrenzende luisterruimte voor het evalueren en afstemmen van de modellen te vinden. In dit museum staan veel van de ooit geproduceerde modellen uit de verschillende modeljaren broederlijk naast elkaar. Voor vele bezoekers is het dan ook een feest der herkenning, om de weergevers uit hun eigen beginperiode weer in volle glorie zo terug te zien. 

Een ware referentie

De nieuwe uit drie modellen bestaande Reference reeks, is de laatste reïncarnatie van een serie die al sinds eind zeventiger jaren met model 101, de audiomarkt onverminderd van een nieuw kwaliteitselan heeft weten te voorzien. Inmiddels zijn we vele modellen verder en is het KEF gelukt om de betekenis van deze serie niets aan waarde in te laten boeten. Nog steeds staat de naam Reference namelijk voor een bijzonder hoge kwaliteitsstandaard, waarbij de modellen een ware technologische tour the force bevatten. Daarbij worden ze ook nog eens met een enorme consistentie vervaardigd en per exemplaar dus daadwerkelijk vergeleken met een vooraf gedefinieerde referentie! Kortom KEF doet zeker geen loze belofte bij hun streven naar de hoogst mogelijke perfectie en werkelijk ieder exemplaar uit deze serie ademt dan ook pure kwaliteit uit al zijn poriën.



Reference 3
Voorafgaande aan de test vallen mij een drietal zaken direct op aan deze nieuwe reeks. Het eerste is dat KEF voor een totaal andere vormgeving dan alle voorgaande series heeft gekozen. Want verdwenen zijn alle ronde en bolle vormen en er is duidelijk voor een meer rustige en stijlvollere uitstraling met strakke en ‘schone’ lijnen gekozen. Een visuele balans die bovendien wordt gekenmerkt door een prachtig luxe en stijlvol materiaalgebruik. Een tweede aspect wat opvalt is het enorm hoge gewicht van eigenlijk alle drie de representanten. Bij nadere beschouwing wordt dit met name veroorzaakt door de werkelijk extreem solide kastconstructie in combinatie met een zware resonantiearme sandwich baffle. Een voorpaneel met een hoog gehalte aan zowel massief aluminium, bitumen als dempende elastomeren. Al deze resonantie verminderde en controlerende maatregelen laten de weegschaal uiteindelijk fors doorslaan tot 18,2 kilo voor de Reference 1 monitor, 51,3 kilo voor de hier geteste Reference 3 vloerstaander en maar liefst 60,2 kilo voor het Reference 5 topmodel! Derde en laatste aspect betreft het feit dat het van zelfvertrouwen blakende KEF bij deze Reference serie, schijnbaar nu ook vol de confrontatie met de bekende topproducten uit het niche marktsegment aan wil gaan! Wanneer het demo paar Reference 3 luidsprekers, uitgevoerd in werkelijk perfect gepolitoerd rosewood uit de slimme verpakking tevoorschijn komt, begrijp ik ook meteen waarom! Enerzijds komt dit door mijn bewondering vanwege de enorm goede afwerking met een werkelijk prachtig chique materiaalgebruik. Anderzijds verbaasd het mij toch hoe groot deze weergevers in de praktijk zijn. Nu is een hoogte van 120 cm al bovengemiddeld groot, maar samen met de bijbehorende diepte van 47 cm is het model ook daadwerkelijk prominent visueel aanwezig. Prettig is daarbij dat de breedte met zijn 20,5 cm mooi slank overkomt, waardoor het vooraanzicht samen met de heel fijn geborstelde blank aluminium voorzijde toch heel mooi met de meeste interieurs zal harmoniëren.



Keuzes maken
De reden waarom ik de Reference 3 voor mijn test boven de meer modale 1 of de reusachtige 5 heb gekozen, komt naast hanteerbaarheid toch ook voornamelijk door de eenvoud van de D’Appolito configuratie van de eerstgenoemde. In geval van de 3 wordt een laatste generatie KEF Uni-Q driver (12,5 cm aluminium midden unit en 2,5 cm geventileerde aluminium dome met speciale waveguide), zowel onder als boven geflankeerd door een eveneens in eigen huis ontwikkelde 16,5 cm aluminium woofer. Oftewel een ideale configuratie om ook in de praktijk daadwerkelijk coherente puntbron eigenschappen te verkrijgen. Naast het drietal hoog in de baffle geplaatste eenheden, bezit de Reference 3 een mooi gevormd, zeer stevig gepoedercoat metalen onderstel. Deze gewichtige maar ook elegant vormgegeven staanders, bieden zowel plaats aan de bijgeleverde spikes als de zorg voor een rotsvaste plaatsing. Vrij laag op de achterzijde is een extra luxe uitgevoerde KEF bi-wiring aansluitpaneel zichtbaar. Precies tussen een viertal prachtig verchroomde en vooral zinvol ergonomisch vormgegeven draaiknoppen, zitten de voor dit merk bekende dubbele draairegelaars. Een werkelijk geniale vinding waarmee op enorm handige wijze (het onderhuids verplaatsen van een tweetal contacten), de keuze kan worden gemaakt tussen single- of bi-wiring. Daarmee zijn we dan ook meteen verlost van de slecht presterende vaak standaard bij geleverde metalen bruggen of een noodzakelijk setje aan dure jumpers. Een bijzonder nuttige toevoeging vind ik het feit dat de complete uitrusting van de Reference 3 ook is voorzien van een tweetal verwisselbare baspijpen. Naast een verschillende lengte die ieder voor een andere laagafstemming zorgt, zijn beiden vervaardigd van een speciaal soort rubber. De korte poort zorgt daarbij voor een iets benadrukt middenlaag, waarbij het diepe laag echter sneller afvalt. Terwijl de lange variant voor een wat rechtere totaalkarakteristiek zorgt en een nog wat dieper doorlopende laag. Doordat de poorten vrij gemakkelijk kunnen worden verwisseld, kan zelf voor de best mogelijke balans in een bepaalde ruimte worden gekozen.



Techniek
Hoewel het vaak maar weinig over de klank zelf zegt, maar toch leuk is om te weten, volgt hier een korte opsomming van de meest interessante technische gegevens. Het opgegeven rendement is met 87,5 dB wat lager dan gemiddeld en samen met de minimale impedantie van 3,2 Ohm is dus een gezond potente en stabiele versterker gewenst. Als bijpassend versterkervermogen geeft KEF zelf een advieswaarde tussen de 50 en 300 Watt op, waarbij ik gezien mijn eigen ervaringen met deze weergevers, toch eerder voor minimaal 100 Watt en hoger zou gaan dan lager. Het opgegeven frequentiebereik (43 Hz tot 35 kHz ± 3 dB), lijkt in eerste instantie niet echt bijzonder voor zo’n grote kast, maar besef dan wel dat dit duidelijk echte meetwaarden zijn en niet zoals zo vaak flink commercieel geflatteerd! Interessant is daarbij de extra opgave in een kamer in plaats van de dode meetruimte. Hierdoor blijkt het -6 dB punt ineens wel een respectabele 28 Hz te halen! Minstens zo interessant is de vervormingsopgave die < 0,5% van 40 Hz tot 100 Hz en zelfs < 0,2% van 200 Hz - 10 kHz bedraagt. Hele mooie en lage waarden die nog maar tien jaar geleden volledig ondenkbaar waren voor welk dynamisch systeem dan ook!

Luisteren

Mede door het fabrieksbezoek aan Maidstone waar we alle actuele Reference en Blade modellen uitgebreid konden beluisteren en verschillende andere bijgewoonde demo’s, heb ik vooraf dus al een goede indruk van de weergave die ik bij de Reference 3 kan verwachten. Maar voor het allemaal zover is, blijkt het eerst nog even flink zwoegen om deze bijzonder zware weergevers de trap naar mijn ondergrondse luisterruimte af te tillen en ze vervolgens op de juiste plaats te manoeuvreren. Naast de hier op dat moment aanwezige versterkers (Van den Hul The Emerald met Excalibur, Kharma P150 met MP150, Primare Pre60 met A60, Artephonos Ensemble Signature en natuurlijk mijn referentie Unison Research Performance), is GP Acoustics verder zo vriendelijk om ook de recent uitgebrachte Hegel H160 geïntegreerde versterker als extra aansturing mee te sturen. Bronnen zijn een Aurender X100S Music Server, Mass Fidelity Relay Bluetooth DAC en natuurlijk de bekende North Star Design 192 MK II CD transport met Extremo DAC. Kabels zijn een cocktail van merken als Kemp Elektroniks, Essential Audio Tools, Shunyata, MIT, Siltech, Nirvana en Audioquest. Als vergelijkende luidsprekers staan tenslotte de Sonus Faber Olympica II, Magico S1, Master Contemporary C, Kharma S7 en Marten Design Miles 5 en Getz 2 klaar. Al meteen bij de eerste klanken blijken deze KEF Reference 3 modellen, over een geheel eigen en nogal afwijkende klanksignatuur te beschikken. Terwijl de meerderheid van de aanwezige luidsprekermodellen naast een aantal andere eigenschappen, de nadruk op transparantie, resolutie en detailweergave legt, heeft de Reference 3 verhoudingsgewijs bijna een ingetogen en vooral opvallend mild en homogeen karakter. Naast een rustig en egaal presterend hoog, is ook het middengebied mooi neutraal, goed in verhouding en afhankelijk van de gebruikte versterker zelfs behoorlijk expressief. Het middenlaag en laag sluiten hier op zich uitstekend op aan, maar zijn wel op een aangename manier, wat rijker van timbre en vulling. Zoals gebruikelijk bij het Uni-Q puntbronprincipe, is ook hier het stereobeeld weer bijzonder stabiel en staan instrumenten ongeacht het volumeniveau, rotsvast in een wederom natuurlijk stereobeeld geplaatst. Hoe goed en degelijk het totale concept in elkaar steekt, is heel goed te horen wanneer de Hegel H160 met Donald Fagen’s Morph The Cat (Reprise 49976-2) het spits afbijt. Op dit op typische Fagen wijze, zeer strak en clean geproduceerde album, zijn vele muzikale pareltjes te vinden.



Nummers die naast een vaak heerlijk loom achter de beat liggende boodschap, analytisch en detailrijk afgestemde weergevers vaak echter helemaal niet zo prettig vinden. Samen met een noodzakelijk goede timing en match met de versterker, hoor ik namelijk ook regelmatig systeemsamenstellingen die zich totaal verslikken in deze muziek. Het geluid kan dan kaal, ijzig en verstopt klinken tot soms zelfs een slechte verstaanbaarheid van Fagan’s teksten aan toe! Niet bij deze Reference 3 die samen met de Hegel zowel de klankbalans correct en natuurlijk weergeeft, maar ook de plaatsing en positionering van instrumenten en stem in het stereobeeld, geloofwaardig neergezet. Toch is het vooral de muzikale boodschap die meer dan uitstekend voor het voetlicht wordt gebracht. Volkomen anders is Clark Terry’s - Big Band Basie (Reference Recordings RR-63 CD). Een big band productie geheel in lijn met de andere fameuze professor Keith O. Johnson opnamen. Dus krachtige dynamische contrasten, duidelijke instrumentale lijnen, natuurlijke klankkleuren en een prachtig holografisch uitgelichte zaalpresentatie. Of het nu het rustig opbouwende en vervolgens prachtig exploderende Shiny Stockings is of het trage en heerlijk klankkleurrijke Li’l Darlin. De Reference 3 draait er zijn hand niet voor om en laat de muziek pulseren en exploderen alsof je er bijna zelf bij bent. Ook de kwaliteiten van de andere aanwezige versterkers weet deze KEF’s treffend en accuraat weer te geven, waarbij wel zoals altijd de match met de ene versterker beter uitvalt dan met de ander. Wanneer u als bijpassende versterker kiest voor een stabiel ontwerp met voldoende verfijning, een goede controle in het laag, mooi expressief qua presentatie en met voldoende oog voor detail en openheid in de rest van het spectrum, kunt u bijna niets verkeerd doen. De Hegel H160 is hier een mooi voorbeeld van, maar ook de nieuwe ontwerpen van bijvoorbeeld Arcam, Gamut of de Primare, doet het meer dan uitstekend. De ruimtelijke vrijheid en ultieme dynamische kracht van de Master luidsprekers of het ultieme realisme van de dubbel zo dure Magico S1 en Kharma S7, worden overigens niet helemaal gehaald. Maar wederom is het de muzikale boodschap zelf, in samenwerking met de prachtige focussering en de lage totaalversmering die overtuigen. Samen met topkwaliteit afwerking en materiaalgebruik, haal je met zo’n paar Reference 3 luidsprekers een paar topklasse weergevers in huis.



Conclusie
Een buitengewoon fraai vormgegeven, zeer degelijke en vooral erg goed geproduceerde luidspreker. Bovendien een product wat zowel qua techniek als weergave, behoorlijk afwijkend is van het gros van de luidsprekers in dit prijssegment. Ik vind dat zelf een uitermate goede en lovenswaardige zaak, want zo valt er eindelijk weer eens echt wat anders te kiezen! In geval van deze Reference 3 gaat het daarbij om een breed scala aan positieve eigenschappen. Van werkelijk topklasse materiaalgebruik en stijlvolle vormgeving in meerdere mooie kleurvarianten verkrijgbaar, tot een hele homogene en egale weergave met een lichte neiging tot warmte in het lage middengebied. Een echt analytische ‘detailvreter’ is deze 3 niet, wat echter zeker niet wil zeggen dat er niet voldoende muzikale informatie zou worden weergegeven! Integendeel zelfs, want ondanks de ontspannen presentatie gaat er geen wezenlijk detail verloren. Door de ontspannen en homogene speelwijze, gaat de aandacht vooral naar de muziek en melodielijnen en minder naar het analyseren van de muziek zelf. Voor wie hier wel waarde aan hecht, kan met de versterker en bronkeuze nog veel worden gespeeld. De prijs is voor het gebodene zelfs laag te noemen. Zeker als daarbij de grote hoeveelheid aan kwaliteitsmaterialen en de opmerkelijk hoge afwerkingsstandaard in ogenschouw neemt. Een luidspreker om werkelijk trots op te zijn!