Review: Kronos Sparta

Dit is het eerste artikel in een reeks van ongeveer acht stuks, waarin de komende maanden aandacht zal zijn voor vinyl gerelateerde onderwerpen. Denk aan draaitafels, accessoires, phono-versterkers en cartridges. Het doet recht aan de enorme opleving van vinyl die al enkele jaren gaande is. In deze editie staat de Canadese Kronos Sparta draaitafel in de schijnwerpers.

De huidige situatie in audioland biedt fascinerende perspectieven. Streamen en downloaden zijn populair als (bijna)mainstreamtechnologie. De complexiteit van zulke, computer-gerelateerde, technologie is wat hoger, de kwaliteit is laag en de gebruiksvriendelijkheid van een systeem in operationele status kan hoog zijn vanwege slimme smartphone en tablet apps. Consumenten met een hoger kwaliteitsbesef richten zich binnen die markt op de betere streaming-hardware en houden zich bezig met hi-res content. Daarvan is de geluidskwaliteit hoger tot zeer hoog.

Daarnaast is vinyl bezig aan een enorme comeback. De complexiteit van zulke systemen is voor de gemiddelde consument hoog, de geluidskwaliteit is zeer hoog en de gebruiksvriendelijkheid is lager. In dat laatste schuilt ook weer de charme van het ‘ritueel’, een deel van de perceptieve waarde en een draaitafel is gewoon cool. Het optimaliseren van een vinyl-based system vergt veel kennis. Die is niet aanwezig bij de huidige generaties en daar ligt dus een markt waar de hifi-winkel diensten aan kan bieden. Ook cd is nog steeds populair. De kwaliteit is (zeker de laatste jaren) zeer hoog en het gebruiksgemak groot. Het zal niet mogelijk zijn om de miljarden aanwezige cd’s in de markt zomaar weg te poetsen.

Er is nu eenzelfde beweging gaande als tijdens de introductie van de compact disc. Consumenten deden massaal hun platen van de hand. Die werden een dag later opgepikt door de verzamelaars. Nu worden cd’s opgeruimd ten faveure van streaming. Al die fraaie cd’s komen vervolgens terecht bij verzamelaars.

Voor de fysieke sacd is de toekomst onzeker. De chip die in spelers wordt gebruikt voor sacd-decoding (Sony), is niet meer beschikbaar en de loopwerken (Esoteric) al evenmin. Kleine strategische blunder en het ondermijnt het vertrouwen in de toenmalige promotors van dit format. Hoewel het marktaandeel van het cassettebandje en de open-reel tape bescheiden zal blijven, is ook hier een opleving merkbaar. Met al die formaten en systemen door elkaar heen, ligt de ‘kwaliteitsdiscussie’ voor de hand. Die zou bij voorkeur moeten worden gevoerd door wetenschappers en studiotechnici. Over het verschil tussen redbook, sacd/dsd en hi-res zijn erg interessante en technisch onderbouwde standpunten beschikbaar. Dat geldt ook voor de verschillen tussen digitaal en analoog. Afkomstig van personen uit de praktijk, die ervaring hebben met elk format, alle beschikbare hardware en daar dagelijks intensief mee werken.

Met de terugkeer van vinyl is er ook grote hernieuwde belangstelling voor klassieke draaitafels. De prijzen daarvan stijgen soms terecht en doorgaans onterecht. Elke leek die op zolder een oude draaitafel heeft en een krantenbericht leest over de huidige populariteit van vinyl, denkt dat zo’n ding goud geld opbrengt via Marktplaats. Dus niet… De hogere prijzen gelden alleen voor de klassieke draaitafels die echt de moeite waard zijn, maar de gemiddelde Marktplaats-zapper heeft daar geen enkel idee over. De allerbeste draaitafels in de wereld zijn al veertig jaar geleden gebouwd. Een enkel later exemplaar komt daar in de buurt of is op specifieke aspecten net iets beter.

Momenteel is er ook een toenemend aanbod van nieuwe draaitafels. Merken als Rega en Pro-Ject hebben door hun blitse, goed klinkende en betaalbare eyecatchers al enige tijd de aandacht van nieuwe generaties getrokken. Dat is goed, want de hifi-business faalt volledig om de jeugd te betrekken bij beter geluid, als alternatief voor alle oordopjes-shit via smartphones. De huidige hifi-shows hebben méér weg van een geriatrische vorm van bezigheidstherapie dan een bruisende pool van in goede weergave geïnteresseerde jongeren. Naast draaitafels met een democratisch prijskaartje is er ook weer een markt voor topmodellen. Vaak gericht op consumenten die beter zijn in het beoordelen van het geritsel van bankbiljetten dan in het beluisteren van geluid, maar zulke euroverslindende eyecatchers zetten vinyl wel op de kaart. Ook leveren enkele van die kostbare exemplaren wel degelijk toegevoegde waarde met betrekking tot geluidskwaliteit. Vandaar de focus op de draaitafels van Kronos.   

Kronos

Wie zich verdiept in Kronos, de Griekse god van de tijd, zal ontdekken dat deze figuur een enigszins ruig leven achter de rug heeft. Hij was jaloers op z’n eigen kinderen en kan niet beticht worden van enig fatsoenlijk familiair gedrag. Maar, het kan niet anders of de god van de tijd leeft voort. In de viering van het nieuwe jaar leeft hij voort als ‘vader tijd’, maar als substituut in de vorm van de ‘new years baby’. De vraag is waarom de draaitafel geassocieerd is met deze Griekse god die naar huidige maatstaven, mediatechnisch gesproken, geen onkreukbare reputatie heeft. Wel, volgens de overlevering kun je met deze draaitafel terugreizen in de tijd. Namelijk naar de plaats waar de opname werd gemaakt. Volgens Kronos hebben haar draaitafels de laatste jaren enig aanzien verworven binnen de industrie. Er zijn al vele awards binnengehaald. Kronos wil draaitafels bouwen die muzikaal zijn en die getrouw zijn aan het opgenomen materiaal. Om dat te kunnen bereiken heeft Kronos samengewerkt met professionele technici uit de recording industry, teneinde de draaitafel te kunnen vergelijken met materiaal op mastertapes. Dat is geen verkeerde benadering, want er zijn veel draaitafels die niet in de buurt komen van wat beluisterbaar is bij het afspelen van een mastertape.

Kronos werd opgericht door Louis Desjardins. Hij is gespecialiseerd in de fysica van golfbewegingen en trillingen en werkte voor diverse autofabrikanten. Als audiofiel en muziekliefhebber raakte hij geïnteresseerd in draaitafels en begon experimenten met aandrijvingen en dempingstechnieken. De kracht die ontstaat door het draaien van het plateau werkt in op de plinth van een suspended draaitafel en heeft een negatieve invloed. Hij wilde de daardoor ontstane trillingen niet dempen zoals dat gebruikelijk is in veel draaitafels, maar vond de oplossing in een tweede plateau met dezelfde massa, maar draaiend met dezelfde snelheid in een tegenwaartse richting. Daardoor is het mogelijk om de krachten te neutraliseren, zoals een implicatie kan zijn vanuit Newton’s tweede bewegingswet. Newton beschreef zijn drie wetten in de “Principia Mathematica Philosophiae Naturalis” in het jaar 1686. De tweede wet zegt dat wanneer op een voorwerp een nettokracht werkt ongelijk aan nul Newton, dat dit voorwerp zal versnellen met een acceleratie die afhankelijk is van de massa van het voorwerp. Als je die wet kort door de bocht vertaalt naar de draaitafel, dan kun je de bedoelde kracht opheffen door een tegengestelde netto kracht die even groot is. De vector (bij de Kronos) is namelijk tegengesteld en de massa van beide plateau’s is gelijk.

Bij de Kronos werkt deze techniek subliem goed. Tijdens de luistersessie werd het tweede plateau stilgezet. Het resultaat was dramatisch. Het laag werd erg vaag en rommelig, de ruimte nam af, de (tonale) balans veranderde en de fraaie afbeeldingstextuur werd minder. Nog steeds een zeer goed geluid, maar significant minder dan met twee plateau’s. Het gevaar van zo’n ervaring is dat je zou kunnen denken dat de enige manier om goede draaitafels te bouwen die constructie is met twee plateau’s. Met andere woorden: Kronos heeft het ultieme gelijk. De praktijk wijst uit dat er meerdere oplossingen zijn om het issue met de trillingen op te lossen. Kronos geeft ook aan dat die oplossing werkt bij suspended draaitafels. Voor massa-loaded tafels gelden weer andere regels.

Maar, in de markt zijn ook suspended draaitafels die met betrekking tot het laag, ruimte, detaillering en de andere eigenschappen ook voortreffelijke prestaties neerzetten. Dus niet zo slecht presteren als een Kronos met slechts één draaiend plateau. Kennelijk zijn hier constructies en oplossingen bedacht die ook van invloed zijn op het genoemde issue. Vaak zijn er meerdere oplossingen voor een probleem, maar die van Kronos is natuurlijk erg slim. Kronos heeft twee draaitafels met de plateau-technologie. Het topmodel is de Kronos Pro. De beluisterde draaitafel is de Kronos Sparta. Die bestaat feitelijk uit twee skeletal aluminium chassis. De beide lagers zijn inverted bearing designs van materialen en coatings die in de ruimtevaart worden gebruikt. Kronos wil daarmee de laagste noisefloor in de industrie bereiken.

Ook de beide Maxon DC-motors komen uit de ruimtevaart. Ze staan 180 graden tegenover elkaar, eveneens met de bedoeling om trillingen uit te kunnen doven. De draaitafel is standaard geschikt voor 9 en 10.5 inch armen. Met een ander armboard is een 12 inch mogelijk. Een 12 inch is alleen bedoeld voor de vroegere transcription turntables en tegenwoordig vooral een mode-ding. Door de hogere massa en de gevoeligheid voor resonanties bieden ze geen voordeel ten opzichte van de kortere armen, ondanks de gemiddeld kleinere aftasthoek. Het volledige topgedeelte van de Sparta is ‘suspended’. De draaitafel weegt 32kg en beschikt over de twee gebruikelijke snelheden. 

Pagina 2: luisteren en conclusie

Sparta

Volgens Kronos dienen de draaitafels muzikaal te zijn en de mastertape te evenaren. Dat laatste is duidelijk, maar voor ‘muzikaliteit’ in de geluidsmatige zin is geen werkbare definitie beschikbaar. Velen roepen bij ‘muzikaal’ dat apparatuur in staat moet zijn om ‘emotie’ over te dragen. Een hardnekkige misvatting. Apparatuur kan geen emotie overdragen. Emotie is iets dat binnen jezelf ontstaat en wellicht een constructiefoutje binnen de menselijke soort (homo sap sapiens). Het is geen overdraagbare fysische eigenschap. Kan apparatuur dan iets doen waardoor emoties opgewekt worden? Ja, er goed of shabby uitzien, veel geld kosten, regelmatig kapotgaan en muziek weergeven met enige door de luisteraar verwachte kwaliteit. Daar is ook weinig mee te beginnen, want het is subjectief en persoonlijk.

Toch weet iedereen wat er met muzikaliteit wordt bedoeld. Degene die het beste ‘begrip’ hebben van muzikaliteit zullen daar een combinatie van bepaalde geluidsmatige eigenschappen mee aanduiden die raakvlakken heeft met hoe we muziek in de realiteit ervaren. Die combinatie kan voor iedereen een klein beetje anders zijn. Dat is ook afhankelijk van de mate van gehoormatige vaardigheden. Bij Kronos bedoelen ze met ‘muzikaal’ kennelijk dat de platenspeler laat horen wat er op de mastertape staat. De mastertape klinkt dan natuurlijk en analoog. Dat zijn ook weer lastig grijpbare begrippen, maar met ‘natuurlijk’ zit je ook weer dichtbij die master. Het hele begrippenkader geeft ook een beetje aan dat er toch nog veel platenspelers zijn die klinken als een soort perfecte cd-speler. Soms klinkt zoiets dan ook enigszins ‘mechanisch’ en gladjes. Dat wijkt dan echt af van hoe muziek in werkelijkheid en op die master klinkt.

Ook zijn er veel platenspelers die de basis-eigenschappen van realistisch geluid volledig missen. Namelijk dynamics, neutraliteit, klankgetrouwheid, ruimte en detaillering. Maar het blijft verdraaid lastig om zulke geluidsmatige eigenschappen in woorden te vangen. Zodra je luistert en vergelijkt met een mastertape of een microfoonfeed, dan is het volledig duidelijk in hoeverre een draaitafel die realiteit benadert. Bij de Kronos bepaalt de dual-platter constructie een deel van de geluidsmatige eigenschappen, maar ook de arm-cartridge combinatie is van belang. Daar gaat het doorgaans fout. De consument leest in een review dat element A erg goed is. Koopt vervolgens element A, schroeft deze in de arm en dan valt het resultaat tegen. De arm-element match is van groot belang en simpelweg te berekenen. Neem de effectieve massa van de arm. Tel daar de massa van de cartridge bij op. Zoek vervolgens de compliantie van de cartridge. In een grafiek kun je dan de compliantie uitzetten tegen de totale massa. Je moet dan uitkomen bij een systeemresonantie tussen de 8 en 12Hz. Als dat niet klopt is er een mismatch en krijg je nooit een goed resultaat, ook al kost je cartridge 15.000 euro. Ga dan op zoek naar een ander element, een andere arm of beide. Als de match goed is, speelt een elementje van 400 euro vele malen beter dan een element van 10.000 euro bij een mismatch. De grafiek is te vinden op internet (bijvoorbeeld: www.elpee.info).

Overigens moet de suspensie van de draaitafel zelf lager zijn dan de genoemde 8-12Hz. Anders ontstaat er interferentie met de cantilever. De geluidsmatige eigenschappen worden namelijk ook nog bepaald door de plinth, het armboard, de materialen, de suspensie (of geen suspensie) en de aandrijving. Het plaatsen van een Lenco L76S in een goede massieve plinth zorgt voor een dramatische verbetering van de geluidskwaliteit. Zo goed dat u waarschijnlijk geen behoefte meer heeft aan een ‘betere’ draaitafel. Buiten de draaitafel bepalen de phono-versterker en de rest van het systeem hoe het eindresultaat is, maar het geluidsmatige karakter van een draaitafel kun je op hoofdlijnen altijd terughoren. Ongeacht de phono-versterker en de rest van het systeem. Veel draaitafels zijn overigens verkeerd ontworpen. Om goed te kunnen klinken is zogenaamde ‘torque’ oftewel ‘outward rotational force’ nodig. Zo’n draaitafel heeft daarmee veel power in het laag en een goed transiënt gedrag. Slechts enkele merken hebben een plateau dat dynamisch gebalanceerd is en zijn ook op de juiste manier ontworpen. Zo’n ontwerp draagt meteen bij aan het bereiken van een stabiel toerental.

Acoustical Systems Aquilar

De Kronos draaitafel is voorzien van de Acoustical Systems 10-inch Aquilar tonearm. Het is een pivot met dubbele nano-gimbal lagers. In principe statisch, maar in het laterale vlak gebalanceerd. De arm bestaat uit een combinatie van titanium en composiet en heeft door de specifieke constructie zero resonances. De tonearm is voorzien van een vast aangebouwde Acoustical Systems Arché-headshell. Die is gebouwd van airframe-grade aluminium met titanium. Naast de constructie zit de kwaliteit ook in het aantal afstelmogelijkheden. Offset en overhang kunnen met de shell ingesteld worden en de SRA/VTA kunnen met het element in de shell gemaakt worden. De parameters van de arm blijven dan verder ongewijzigd. Deze zeer aantrekkelijke en flexibele headshell is ook los verkrijgbaar met de bekende SME-mount. De Aquilar-arm heeft een groot aantal instelmogelijkheden. In een volgend artikel komt deze arm verder aan bod in relatie met de speciale instelapparatuur die Acoustical Systems in de catalogus heeft staan.

Luisteren

Importeur Connaisseur-AV heeft ook elektronica van Allnic Audio in het programma. Uitgebreide informatie hierover volgt in een ander artikel. De Kronos werd aangesloten op de Allnic H-3000V phono-stage en de L-3000 line stage. De line-stage stuurt voor deze review een Kondo Souga. Het is een versterker met 2A3-buizen die 8 Watt per kanaal leveren. Genoeg om met de juiste luidsprekers een beeld neer te zetten met een enorme power en drive. In de Sparta is een Aiwon LOMC cartridge geschroefd. Bij berekening van de system-resonance komt dat element met de Aquilar-arm uit op ongeveer 9Hz. De Aiwon heeft een static compliance van 16-18mm/N. Klopt dus, maar nu de rest nog even inregelen.

Om de draaitafel te kunnen beoordelen, is geluisterd in hoeverre de samengestelde set in staat is om wat er op de master staat op de juiste manier weer te geven. Daartoe zijn enkele tracks ingezet waarbij ondergetekende aanwezig was tijdens de opname, vervolgens de master kent en tijdens de review dus het vinyl en ook een cd-versie ter beschikking had. Dat maakt het leven makkelijk. Hoewel er slechts weinig audiosystemen zijn die de werkelijkheid 100% benaderen, komt het samengestelde geheel daar behoorlijk dichtbij. In ieder geval gemeten naar geluidsmatige eigenschappen die voor de weergave van enige realiteit van belang zijn. Daarbij geldt dat audiosystemen sneller een vocaliste met gitaar geloofwaardig realistisch neer kunnen zetten, dan de Berliner met een koor van honderd zielen.

Daarnaast is het in principe mogelijk om met nagenoeg elke cd of plaat te beoordelen wat systemen doen. Daar zijn helemaal geen zogenaamde ‘referentie-opnamen’ voor nodig. Maar, het gebruik van software die fatsoenlijk is opgenomen en waar, middels de keuze van instrumenten en stemmen, een doorsnede op te horen is van de geluidsmatige eigenschappen die een rol spelen in de beoordeling van een systeem, is wel handig. Een opname met alleen een blokfluit zal iets minder informatie opleveren over dynamics en wat een systeem doet met subsonisch laag. De kunst is een beetje om een plaat of cd te vinden met zo’n doorsnede. Dat is tijdsbesparend. Je hoeft dan slechts één plaat op te zetten en dertig seconden te luisteren. Dan weet je alles. Het alternatief is dat je de geluidsmatige eigenschappen verspreid over vijfentwintig elpees of zilveren schijven. Dan ben je wel even bezig.

De Kronos kan zeker muzikaal worden genoemd. In dit geval betekent het dat deze draaitafel niet klinisch, kaal, mechanisch en onbetrokken klinkt, maar er is sprake van een fraaie weergave van klank en een soort gemak en vanzelfsprekendheid zoals dat ervaren wordt bij live-muziek. Ook is de weergave vol en rijk. Een ervaring haaks op draaitafels die een soort dunnere (in klank en ruimte) presentatie bieden van de werkelijkheid en waar soms de indruk ontstaat dat het systeem op de rem staat. De prestaties komen ook inclusief de fraaie stage-afbeelding, waar stemmen en instrumenten vlijmscherp staan afgebeeld, maar zeker niet als los zand. Zoals in de werkelijkheid is er een soort samenhang tussen die stemmen en instrumenten, die deze draaitafel ook hoorbaar maakt.

Ook presenteert de Kronos een soort stabiliteit. Het geeft het gevoel alsof muziekinstrumenten stabiel op het podium zijn geplaatst en de vocalist echt de voeten op de vloer heeft. Wat op het podium staat is derhalve dichtbij en grijpbaar. Je zou het textuur of contrast kunnen noemen. Dat is misschien een lastig te beoordelen eigenschap, maar sommige audiosystemen presenteren geluid dat op een afstandelijke manier in een soort vacuüm hangt. Het wordt dan te zweverig, te ruimtelijk en te veraf. Het is de valkuil die soms kan ontstaan bij versterkers met 300B-buizen. Dat geluid is vaak onwerkelijk schoon, airy en afstandelijker. Soms gewoon niet zoals geluid zich in realiteit voordoet.

Vervolgens zijn dynamiek en detaillering erg belangrijke eigenschappen. De Kronos kan ongelooflijk fel uithalen met specifiek programma-materiaal. Het laag is strak, powerful en gaat erg diep. Zoals eerder beschreven doet het stilzetten van het tweede plateau enorme afbreuk aan het geluidsbeeld, hoewel het geluid dan niet noodzakelijkerwijs als slecht is te kwalificeren. Kronos heeft dus een techniek in huis die werkt. Het is dan ook merkwaardig dat Kronos ook een Sparta 0.5 levert met een single platter. Vervolgens is er een upgrade-kit, waarmee de 0.5 voorzien kan worden van een extra platter en dus de full fling Sparta wordt. Lijkt op een slimme marketingtruc om consumenten binnen te halen en later die upgrade te kunnen verkopen. Maar, het is ook vreemd. Als je echt gelooft in een technologie die werkt, waarom zou je dan een instapper gaan verkopen zonder die techniek? Dan is het geloofwaardiger om een instapper te maken met het dubbele platter, maar met enige besparingen die elders liggen. Dan rest de vraag waar nou specifiek de usp’s van de Sparta liggen. Veel eigenschappen van de Sparta zijn ook aanwezig bij andere draaitafels. Maar, de Sparta benadert inderdaad de mastertape, met als voornaamste eigenschap de natuurlijke, betrokken, meegaande en easygoing manier waarop muziek wordt gepresenteerd. 

Conclusie

De Kronos Sparta is een luxe draaitafel met innovatieve techniek en een hoog niveau van engineering. Deze draaitafel voldoet aan de requirements die Kronos zichzelf heeft gesteld. De geluidsmatige aspecten benaderen inderdaad het niveau van de mastertape. Muziek klinkt realistisch, betrokken, meegaand en vrij. Bedoeld voor iedereen die ultieme prestaties uit de verzameling vinyl wil halen.