Review: Pass Labs XA25-eindversterker

Nelson Pass is een legendarische ontwerper van versterkers, voornamelijk eindversterkers, die nooit stilzit en als credo heeft dat werken gezond is. Inmiddels is hij 65 geworden en nog altijd druk bezig zowel voor Pass Labs als voor een grote groep mensen die zijn andere ontwerpen nabouwen en gebruiken. Want Nelson Pass deelt graag zijn kennis. In het 22ste productiejaar van de X en XA versterkers brengt zijn bedrijf een nieuw type versterker op de markt dat duidelijk afwijkt van wat wij gewoon zijn van Pass Labs, zoals de rijen transistoren, gebalanceerde schakelingen en overmatig grote transformatoren. Niet omdat Pass zo nodig anders wil, maar omdat de hedendaagse elektronica het toelaat om goedkoper en toch betrouwbaar te fabriceren zonder aan het karakter van een echte Pass Labs afbreuk te doen.

De XA25 is een pure klasse A versterker en dat is te zien aan het vele koelmateriaal dat aan de zijkanten is gemonteerd. De versterker levert 2x25 Watt aan 8 Ohm dat oploopt tot 2x200 Watt piekvermogen aan 2 Ohm. Want al is de instelling klasse A tot 25 Watt, daarna gaat een Pass gewoon nog een heel stuk verder als kortstondig vermogen nodig is voor muziek en blijft tot zelfs 50 Watt in puur klasse A werken. Om maar gelijk door te gaan met specificaties: de totale versterking is 20 dB, de dempingsfactor aan 8 Ohm is 500, de stijgtijd 100V/µS en de ingangsimpedantie een voorversterker vriendelijke 47 kOhm. Als ik mijn klassieke Pass Labs XA30.5 open maak, die maar iets meer vermogen kan leveren, dan zie ik maar liefst 20 eindtransistoren per kanaal zitten.

In de XA25 tref ik er per kant slechts twee aan, die er heel anders uitzien dan vroeger. Deze nieuwe FET vermogens transistoren staan in push-pull opstelling en kunnen per stuk 700 Watt verwerken. Ze koppelen direct aan de luidsprekers, zonder bias weerstanden, en zorgen zo voor een hoge dempingfactor en lage vervorming. Resulterend aldus Nelson Pass in een grotere dynamische impact dan verwacht mag worden van een 25 Watt versterker. Gebleven zijn de klassieke low power JFET en in cascade geschakelde MOSFET transistoren die de X en XA versterkers sinds jaar en dag kenmerken. De gehele versterker is gelijkstroom gekoppeld en bestaat uit maar drie versterkertrappen, alle drie in push-pull opstelling. In de nieuwe schakeling is minder feedback nodig en hij werkt met een hogere bias stroom, terwijl de thermische stabiliteit zelf is verbeterd.

Er worden geen gelijkstroom servo’s gebruikt of frequentie compensatie. Kosten konden bespaard worden, op het uiterlijk en daarom vindt u geen biasmeter op de voorzijde, op de voeding waarin een kleinere voedingstransformator gebruikt kan worden dan in de klassieke, energie slurpende X en XA serie, uiteraard de hoeveelheid uitgangstransistoren en het circuit is niet gebalanceerd maar single ended. Dus geen XLR aansluitingen op de achterzijde maar alleen RCA, het maakt het elektrische circuit wel eenvoudiger en minder onderdelen zitten in de signaalweg. Zoals het Pass Labs betaamd is er niet bezuinigd op essentiële zaken, zoals op de voeding die opgebouwd is met een pakket aan condensatoren, de degelijkheid van de kast, de zware Furutech luidspreker-aansluitingen of de koeling. Een Pass Labs wordt warm en moet ruimte om zich heen hebben, tegelijk wordt een Pass Labs nooit te heet onder normale omstandigheden, zelfs niet na uren te hebben staan werken op een mooie zomerse dag.

Op het gefreesde aluminium voorpaneel zit slechts een enkele, zwak lichtgevende blauwe LED (hulde!) en de aan-/uitschakelaar. Op de achterzijde de in- en uitgangen, de netentree en een paar handgrepen om de ongeveer 25 kilo zware versterker wat handzamer te maken. De versterker meet 43 x 43,5 x 15cm en dat is inclusief de handgrepen en aansluitingen. De XA25 heeft een inspeeltijd van ongeveer twee weken en daarna is hij na circa één uur volledig op klank en temperatuur.

Pass Labs XA25 - Kleine opstelling

Ik speelde eerst met de XA25 in mijn kleinere opstelling bestaande uit een Bluesound Node 2 als digitale bron, een Metrum Acoustics Adagio DAC/voorversterker en een paar Harbeth P3ESR luidsprekers op Tonträger stands. Tussen DAC en eindversterker een Crystal Cable interlink, tussen Node en DAC een AudioQuest kabel. Netsnoeren komen ook van AudioQuest, de luidsprekerkabels zijn Simply Audio Cadenza. Omdat de DAC een eindversterker rechtstreeks kan aansturen gebruik ik geen lijnversterker. De tweede set is mijn hoofdsysteem waarin een NAD M50/52 combinatie een Metrum Acoustics Pavane Level 2 DAC van digitaal signaal voorziet, een Audia Flight Strumento No.1 lijnversterker is opgenomen met een paar PMC fact.12 luidsprekers die op Townshend Seismic Isolation Podiums staan.

Kabels hier merendeel Crystal Cable, met uitzondering van een Yter analoge, gebalanceerde interlink tussen DAC en lijnversterker en Apogee digitale kabels. Een PS Audio P5 voedt alle bronnen en digitale apparatuur, de eindtrappen staan rechtstreeks op het lichtnet aangesloten. In de kleinere opstelling staat normaliter een Pass Labs XA30.5 te spelen, aan de PMC’s hangt een X250.5. Pass Labs. De klank van Pass Labs is mij dus niet vreemd, wel moet ik toegeven dat ik de nieuwere .8 series alleen ken van beurzen en nooit thuis heb beluisterd.

Pagina 2

In de kleine opstelling is het even wennen om te schakelen tussen de klassieke XA30.5 en de nieuwe XA25, mede omdat de XA25 nog redelijk nieuw is en pas na langer spelen steeds meer een Pass karakter gaat krijgen. Maar er blijven verschillen bestaan die niet gaan over “beter of minder”, maar over “anders”. Want de klank van de XA25 is anders dan die van de XA30.5 merk ik keer op keer. Aan de hand van muziekfragmenten zal ik proberen te beschrijven wat mij overkomt met de XA25 spelend op de Harbeth’s.

Pass Labs XA25 - Luisteren

Erg mooie muziek haal ik van het laatste album van Katie Melua, zang van een Georgisch vrouwenkoor en begeleiding veelal door akoestische instrumenten. De kunst is om die dames uit het koor allemaal een plaatsje te geven zonder de samenhang te verwaarlozen. De XA25 zet het koor neer in een breed en luchtig beeld, zowel uitstrekkend in breedte als in hoogte en diepte. De tweede track van “In winter” kreeg de naam River en daar speelt Katie de hoofdrol met een geweldig mooie stem die helemaal los weet te komen van de set en geprojecteerd is in de ruimte. Duidelijk veel verder naar achter geplaatst galmt het koor mee. Een gitaar is onderdeel van het geheel dat in alle eenvoud prachtig weerklinkt. Zo gaat het de hele cd verder, steeds meer juweeltjes komen voorbij waarbij de XA25 slaafs volgt wat wordt aangeboden.

Een ander recent juweel is de nieuwe cd van Patricia Kaas en dan in het bijzonder de bonus cd uit de luxe editie. Daarop staan een vijftal nummer die unplugged zijn opgenomen. Alleen piano en zang in de eerste track Adele. Er is niet zo veel voor nodig om Patricia in mij te laten kruipen, met de XA25 gaat dat gepaard met rechtopstaande haren op de armen. De Harbeth staat bekend om zijn mooie middengebied, de XA25 voedt de luidspreker zonder kleuring of toevoeging. Zuiver en snel. Sneller dan de XA30.5 die duidelijk slomer is dan deze nieuwste telg. Pass Labs had met de .5 serie de naam wat langzaam te zijn, ook bij mij, maar dat is verdwenen met de XA25. Die laatste klinkt bovendien wat frisser en meer zakelijk, heeft minder de romantische neiging om je met muziek te omarmen. Daarmee is de XA25 eerlijker geworden, waarbij ik niet kan oordelen welke soort weergave u als luisteraar liever heeft. 

Pass Labs XA25 - Als geslepen kristal

The ground is een highres opname van het Tord Gustavsen Trio en brengt mij in de jazz sfeer. Wie denkt dat ultieme detailweergave voorbehouden is aan klasse D schakelingen komt van een koude kermis thuis met de XA25. Bekkens zijn filigraan op de achtergrond waar langzaam wat meer percussie loskomt. Piano speelt de hoofdrol met daarnaast een geplukte bas. Zoals het een echte klasse A versterker betaamd heeft de XA25 een vloeiend karakter waarbij de muziek de kamer in stroomt en niet in de ruimte wordt geslingerd. Ik ben niet voor niets sinds mijn jonge jaren gegrepen door deze techniek.

Ok, het vreet stroom, de versterkers zijn duur en ze worden warm. Daar staat tegenover dat ze echt met muziek weten om te gaan, subtiel, ook krachtig, gedreven en vooral heel natuurlijk klinkend. Voor luidsprekers met een laag rendement kies ik voor transistor klasse A, voor hoorns en hoog rendement systemen desnoods voor buizen in klasse A. In mijn enthousiasme vergeet ik haast het spel van het trio, met een ver opengeschroefd volume geniet ik van de dynamiek en de spanning. Mooi, heel mooi en zo zuiver als geslepen kristal. Ook uit het verre noorden komt Ane Brun die live Big in Japan laat horen. Iets anders dan de jazz van daarnet, passend in het geheel van rustige en vooral akoestische muziek.

Weer die ontzettend goed getroffen stem die mij destijds al deed besluiten om privé voor Pass labs te kiezen. De versterkers hebben iets “speciaals” dat ongrijpbaar en haast niet te beschrijven is, maar wel onder je huid kruipt en herkenbaar blijft in de vorm van gemak, gedrevenheid en eerlijkheid. Op True colours van dezelfde cd is het een piano die staat als een huis. Ane grijpt je bij de strot, dwingt tot luisteren en brengt het nummer met een gevoeligheid die Cindy Lauper overstijgt. Na een week alleen maar luisteren naar de XA25 weet ik niet meer precies hoe de XA30.5 hier mee omging, het maakt ook niet uit, die is niet meer te koop en wie een beetje betaalbaar een Pass labs wil kopen kan gaan voor de XA25 die hier staat te schitteren.

Natuurlijk is er ook naar klassieke muziek geluisterd zoals die van Ronald Brautigam, die spelend op een forte piano een werk van Mendelssohn vertolkt. Een totaal andere klank dan daarnet met Melua en Brun. Brautigam weet op deze muziek kracht en tederheid te combineren, waarbij de kracht voornamelijk zit in het instrument. Minder romantisch, harder van klank en minder naklinkend dan een vleugel. Het spel is heel knap en boeiend, waarbij het instrument haast visueel in de ruimte komt te staan. Vooral als ik wat harder speel komt alles tot zijn recht en bloeit het systeem op onder de dwang en strakke hand van de XA25, die moeiteloos het spel volgt en vermogen blijft leveren met het gemak van een gewichtheffer die een baby draagt.

Meer instrumenten staan op een opname van het Holland Baroque Society dat samen met Rachel Podger La Cetra van Vivaldi speelt. Hier is het de kunst een viool niet te lieflijk en zacht af te beelden, tegelijk niet te scherp te maken. Wie het meest verantwoordelijk is voor het eindresultaat weet ik niet, de bron, de DAC, de XA25 of de speakers, het klinkt binnen de beperking van een monitor speaker weergaloos goed, helder, zuiver en gedetailleerd. Des te meer benieuwd ben ik naar het resultaat op een transmissielijn die vele malen dieper gaat dan de kleine Harbeth. Dus kom ik over een week bij u terug om te beschrijven hoe de XA25 in een andere opstelling presteert.

Conclusie

Voor u als lezer is een week slechts springen naar een volgende alinea, voor mij was het eerst sjouwen met versterkers, vervolgens aansluiten en vooral luisteren en luisteren. Natuurlijk ook naar de XA30.5 die weer op zijn vertrouwde plaats staat. Welnu, die XA30.5 heeft inderdaad dat meer omarmende en het hoge knuffelgehalte, heeft ook meer gewicht in de lage tonen en dat is fijn voor de kleine Harbeth.

Pass Labs XA25 - Nog meer luisteren

Maar… En dat is een grote maar, de XA25 klinkt frisser en schoner, is strakker en sneller, geeft meer emotie en zet de haren eerder overeind. Daarmee is de XA30.5 nog steeds schitterend, heeft wat last van de leeftijd en moet de jeugd voor laten gaan. Nog een enkel punt van orde over deze twee ten opzichte van elkaar, de XA30.5 beeld ruimer, groter en losser af. Neem als voorbeeld het Georgische koor van Melua, dat groeit een paar meter naar alle kanten. Tot zo ver, nu definitief op naar de grote luisterruimte. Daar speelt Janine Jansen een deel uit Het zwanenmeer samen met een groot orkest dat haar gevoelige spel aanvult. Hoe heerlijk als de XA25 ook nu genoeg vermogen in huis heeft om de PMC’s aan te sturen tot ruim voldoende luidheid. Zonder een seconde dicht te lopen of adem tekort te komen. Als een volgend stuk inzet komen de bassen tot hun recht en zetten af en toe laag in dat de XA25 precies in de juiste proportie weet af te geven, nog belangrijker strak in de hand kan houden. Altijd een mooie demo is Dance Macabre wat op een cd van Crystal Cable staat.

Het volumeniveau loopt van zeer zacht tot voluit, waarbij zowel de hoge, de midden als de lage tonen over het gehele spectrum aanwezig zijn. Qua klank of zuiverheid is er niets aan te merken, wat ik wel mis is de geluid bubbel die mijn oudere Pass versterker weet te creëren, de XA25 houdt het strakker en zakelijker. Komt tegelijk wel helemaal los van de luidsprekers en lijkt met deze nieuwere en snellere versterker nog ietsje dynamischer te zijn. Ook de details vallen in positieve zin op zonder te vervallen in een technisch geluid.

Waar klasse A inlevert op een 2x250 Watt klasse AB is gewicht en explosieve power. Tja, dat kan ook haast niet anders en mijn transmisselijnen met laag rendement eisen rauw vermogen van elke versterker die je er voor zet. Als ik Yello opzet met The expert krijg ik een breed beeld voorgespiegeld waarin het strakke karakter van de XA25 goed benut kan worden. Shake those woofers baby! Van hetzelfde laken een pak met Infected Mushroom en hun compositie Avrantz. Net niet dat overweldigende van een grote versterker, wel een superstrak laag. Toch is voor dit soort muziek en zwaar orkestwerk de combinatie XA25 met fact.12 niet de meest geschikte. Ik draai dan liever met een Harbeth in een kleinere ruimte. Gelukkig heeft Pass Labs heel wat grotere versterkers in het programma waar u daarvoor uit kunt kiezen. Meer op zijn plaats is Holly Cole van haar gelijknamige cd waarop mooie tracks staan als Larger than life en Life is just a bowl of cherries. Een uitnodigende stem krijgt alle ruimte, net als een sax die mee gaat blazen, de te zwaar opgenomen bas en het rijke slagwerk. Het is de muziek waar ik een week luisteren mee afsluit en probeer tot een conclusie te komen die hout snijdt.

Pass Labs XA25 - Conclusie

Een zware Pass Labs versterker is lang niet voor iedereen bereikbaar en in de USA moet men hebben gedacht dat een meer betaalbaar type moest worden toegevoegd. Nog steeds duur, maar daar krijgt u wel een heel echte Pass voor en geen slap aftreksel. Inclusief de eindeloos goede service van Pass Labs, die u zelden nodig zult hebben wat Nelson Pass maakt zijn versterkers voor de eeuwigheid. De XA25 is de eerste van een generatie waar een rij transistoren wordt vervangen door een enkel paar industriële, hoog vermogen transistoren per kanaal. Energiezuiniger zodat de voeding eenvoudiger mag zijn en uitsluitend single ended via RCA ingangen te gebruiken.

Die bezuinigingen doen geen afbreuk aan het ware Pass Labs karakter, maken de versterkers wel moderner, sneller en strakker. De vaak romantisch aandoende wolk van geluid die de .5 serie kenmerkt is verdwenen, er voor in de plaats komt een versterker die meer de details zoekt en meer precies kan weergeven. Daarmee heeft Pass Labs een versterker gemaakt die wellicht voor een groter publiek toepasbaar is, mede in het licht van de aanschafprijs. Feit is dat de liefhebber van Pass zal erkennen dat deze XA25 een volwaardige telg is van de familie. Hij kwam bij mij het beste tot zijn recht in een wat kleinere opstelling en ik zou liefst luidsprekers aanraden met een gemiddeld of hoger rendement. Op die manier kunt u het beste genieten van een echte klasse A versterker uit de A klasse.