Review: Manger p2 - dynamische luidspreker met de transparante klank van een elektrostaat
SAMENVATTING
PLUSPUNTEN
MINPUNTEN
De Duitse luidsprekerbouwer Manger Audio bouwt vloerstaanders en monitorluidsprekers. Manger bouwt tweeweg luidsprekers waarin de middentonen en hoge tonen worden weergegeven door een enkele driver genaamd Manger Sound Transducer. Technisch gezien is de Manger Sound Transducer een unieke driver, onvergelijkbaar met de producten van andere fabrikanten. In de testruimte staat een set van het vloerstaande model Manger p2. Wat is er nou zo uniek aan de luidsprekers van Manger Audio? Heeft de afwijkende techniek in de p2 een onderscheidend goede weergave tot gevolg?
Manger Audio: luidsprekers ontwikkeld en gebouwd in Duitsland
Manger Audio is gevestigd in Mellrichstadt. Het bedrijf bouwt uitsluitend luidsprekers en doet dat nu ongeveer vijftig jaar. Het productieproces bestaat voor het overgrote gedeelte uit handwerk en wordt onder andere uitgevoerd met zelfontwikkelde gereedschappen en methoden. Ontwikkeling en productie vinden nog altijd plaats in Duitsland. Naar eigen zeggen is dit de beste waarborg voor een constante hoge kwaliteit.
De markt voor luidsprekers is een volle markt. In alle prijssegmenten wordt gestreden om de aandacht van de consument. Een luidsprekerfabrikant die techniek gebruikt die afwijkt van de techniek van concurrenten, kan daarmee de aandacht van consumenten naar zich toetrekken. Uiteraard is het gebruik van afwijkende techniek een middel en geen doel. Het is een middel om tot een afwijkend goede weergave te komen die zich in positieve zin onderscheidt van de weergave van concurrerende producten.
Manger Audio: Manger Sound Transducer ontwikkeld door Josef W. Manger
De luidsprekers van Manger Audio zijn in essentie dynamische luidsprekers. Het bedrijf heeft echter een driver ontwikkeld, genaamd Manger Sound Transducer die sterk afwijkt van alle andere drivers.
De geestelijke vader van de Manger Sound Transducer is Josef W. Manger. Ontevreden over alle luidsprekers die hij had gehoord, begon hij in 1968 met de ontwikkeling van de Manger Sound Transducer. Deze unieke driver is sinds de eerste ontwikkeling in 1968 verder verbeterd en verfijnd. Vanaf 1990 is de serieproductie van de Manger Sound Transducer begonnen. Vanaf 1991 zijn de Sound Transducers voorzien van sterkere neodymium magneten waardoor de gevoeligheid is verhoogd. Sindsdien is het ontwerp niet meer wezenlijk gewijzigd. Josef Manger is op 27 oktober 2016 overleden. Het bedrijf wordt geleid door zijn dochter Daniela Manger, die inmiddels meer dan 25 jaar in de onderneming werkt.
De Manger Sound Transducer is tot op heden nog steeds het hart van iedere luidspreker van Manger. Het huidige portfolio van het merk bestaat uit een drietal vloerstaande modellen (één actief en twee passieve modellen) en een tweetal monitormodellen (één actief en één passief). Al deze modellen zijn tweeweg systemen. Dan is er nog een model voor op de muur en een model voor in de muur. Deze laatste twee zijn single driver modellen die alleen een Manger Sound Transducer aan boord hebben.
Manger heeft dus geen drieweg modellen? Nee, die heeft het merk niet. Dat is ook niet nodig want de Manger Sound Transducer is in staat om frequenties tussen 80 Hz en 40 kHz weer te geven. Middentonen en hoge tonen komen uit dezelfde driver en op deze wijze wordt de perfecte puntbron benaderd. De lage tonen komen voor rekening van een conventionele woofer, die overigens niet helemaal conventioneel is. Een tweeweg systeem heeft bovendien slechts één cross-over frequentie. Drieweg of meerweg systemen hebben meer dan één cross-over frequentie, met alle technische uitdagingen van dien.
Het voorwerp van onderzoek is de vloerstaande Manger p2, het huidige vlaggenschip. De afmetingen zijn 1139 x 270 x 219 millimeter. Alle lijnen zijn evenwijdig en alle hoeken zijn recht. De verticale lijnen zijn afgerond. De hele kast heeft dezelfde kleur, afgezien van de drivers en de aluminium voet. De p2 heeft en modern en zakelijk voorkomen zonder opsmuk of versiering.
Een paartje p2’s kost 12.800 euro in een RAL of NCS zijdeglans afwerking. Een gefineerde zijdeglans of hoogglans afwerking is leverbaar voor een meerprijs. Voor dit soort bedragen mag een koper hoge verwachtingen bezitten en eisen stellen als het gaat om geluidskwaliteit, bouwkwaliteit en afwerking.
We gaan de Manger p2 uitgebreid beluisteren, maar eerst zoomen we nog even in op de techniek en dan met name op de unieke en onderscheidende techniek van de Manger Sound Transducer.
Techniek, drivers en kastontwerp
Manger Audio p2: Manger Sound Transducer, voor middentonen en hoge tonen
De ontwikkeling van de Manger Sound Transducer is ontstaan in 1968 vanuit ontevredenheid van Josef Manger over alle luidsprekers die hij had gehoord. Geen enkele luidspreker was in staat om een realistische weergave te produceren. Door onderzoek te doen naar de menselijke waarneming van geluid, ontdekte hij dat als de eerste aanzet (impuls/transiënt) van geluiden niet goed wordt weergegeven, het uiteindelijke geluid nooit natuurlijk klinkt. Denk hierbij aan het afbreken van een tak of de accurate weergave van percussie-instrumenten of ander slagwerk. De aanzet van een geluid speelt een wezenlijke rol bij de beoordeling of de weergave realistisch is of niet. Dit wordt het pulsgedrag van een luidsprekerdriver genoemd. Voor een goed pulsgedrag is snelheid nodig of noem het eventueel een korte reactietijd. Het bleek dat de massatraagheid van de meeste luidsprekers veel meer invloed had dan tot dan toe gedacht en zelfs de belangrijkste factor is in waargenomen verschillen. Het vanuit stilstand in beweging brengen van een luidsprekerconus kost tijd en de massa van de conus en de spoel spelen daarbij een belangrijke rol.
Om het perfecte pulsgedrag te verkrijgen, ontwierp Josef Manger de Manger Sound Transducer, een platte schijf die vanuit zijn midden in trilling wordt gebracht. De trillingen verplaatsen zich naar de buitenrand. Vergelijk het met een steen die in het water plonst en golven maakt die uitdijen. De dikte van de schijf neemt naar de buitenkant toe, net zoals bij een menselijk trommelvlies. De hoge frequenties worden meer in het centrum en lage frequenties meer aan de rand weergegeven. Aan de uiterste rand worden de trillingen geabsorbeerd en kunnen dus niet terugkaatsen. In totaal 15 neodymium magneten concentreren hun extreem sterke magnetische veld van 1,32 Tesla in een luchtspleet van slechts 0,95 mm breed, waarin een lichtgewicht spoel beweegt met een diameter van 70 millimeter.
Manger Audio p2: benadering van de perfecte lineaire puntbron
Met de techniek van de Manger Sound Transducer kunnen frequenties tussen 80 Hz en 40 kHz worden weergegeven uit een enkele driver en op deze wijze wordt de perfecte puntbron benaderd. Bijkomend voordeel is de afwezigheid van wisselfilters in het middengebied met alle bijbehorende technische uitdagingen. Ondanks het enorme frequentiebereik, is de gevoeligheid met 91 dB/1Watt/1meter enorm hoog en de stijgtijd met 13 µs enorm kort.
Hoewel de Manger Sound Transducer in staat is om op te pakken bij 80 Hz, is de cross-over op 340 Hz gelegd. De weergave van de laagste tonen ligt dus grotendeels in handen van de woofer. Door de cross-over op 340 Hz te leggen en niet bijvoorbeeld op 120 Hz of 150 Hz, kan het wisselfilter kleiner worden uitgevoerd en worden technische uitdagingen vermeden. Het volledige middengebied en de hoge tonen komen dus voor rekening van de Manger Sound Transducer en in dat gebied vindt geen enkele filtering plaats.
Volgens Manger hebben de Manger Sound Transducers een inspeeltijd van 24 uur, waarna er geen waarneembare wijzigingen in het geluid meer zullen komen. De gebruikte materialen zijn UV-stabiel en gemaakt zonder weekmakers. De bezitter zou probleemloos twintig jaar of langer van zijn Manger-luidspreker moeten kunnen genieten.
Manger Audio p2: woofer en kastontwerp
De conus van de woofer van de p2 is gemaakt van een sandwich van twee lagen koolstofvezel met daartussen een dunne laag high-tech schuim. Deze mix van materialen is extreem stijf en zorgt voor een laag gewicht en tevens een hoge demping. De woofer heeft een diameter van acht inch.
De kast van de p2 is gesloten. De woofer wordt bijgestaan door een tweetal aan de achterkant geplaatste passieve radiators. Dat zijn membranen zonder spoel/aandrijving. Het opgegeven frequentiebereik loopt van 30 Hz tot 40 kHz. De p2’s kunnen luid spelen: het maximale SPL (sound pressure level) is 112 dB.
Een p2 weegt 32 kilogram. De kast is zwaar uitgevoerd en onberispelijk gebouwd. Het hoge gewicht wordt mede veroorzaakt door het front dat een dikte heeft van 38 millimeter. De voet van de kast is gemaakt van een dikke plaat aluminium. Spikes met onderleggers worden meegeleverd, maar het gebruik daarvan is niet verplicht. Op hoogpolig tapijt kunnen de spikes waarschijnlijk weggelaten worden, terwijl ze vermoedelijk in de meeste gevallen bij een harde ondergrond een heilzaam effect kunnen hebben. Daarover straks meer.
De p2 heeft de beschikking over twee luidsprekeraansluitingen en bi-wiring of bi-amping behoort dus tot de mogelijkheden.
Manger Audio p2: plaatsing en testomgeving
Een set p2’s is door importeur Audio Ingang thuis in de luisterruimte van schrijver dezes afgeleverd en geplaatst. Volgens Audio Ingang moeten de p2’s niet te ver uit elkaar staan. De luidsprekers stonden de hele recensieperiode ongeveer tweeëneenhalve meter uit elkaar. De afstand tussen de luidsprekers en de achterwand was circa een meter. De afstand naar de luisteraars was ongeveer vier meter. De p2’s stonden ingedraaid, zodanig dat de assen van de drivers elkaar iets voor de luisteraars kruisten. De plaatsing is wat kritisch en vergt dus wat aandacht, zo ook de importeur, maar de sweet spot bleek later vrij ruim te zijn.
De luidsprekers stonden op een harde ondergrond. De eerste twee weken is geluisterd zonder spikes en daarna zijn spikes in de bodemplaat gedraaid. Het gebruik van spikes op een harde ondergrond bleek een lichte maar waarneembare verbetering te geven over het hele frequentiebereik, waarbij de iets betere weergave van lage tonen het meest opviel.
Tijdens de recensieperiode zijn de p2’s aangestuurd door klasse A-versterkers van Pass Labs. Op voorstel van importeur Audio Ingang zijn de p2’s ook aangestuurd met een set versterkers van Lindemann, de modellen musicbook:55 (eindversterker) en de musicbook:25 (voorversterker, DA-converter en cd-speler). De musicbook:55 is een klasse D-versterker. Het doel van het omwisselen van de versterkers was niet het maken van een vergelijking tussen de versterkers. Het doel was eerder om aan te tonen hoe feilloos de p2’s de verschillen in klank van andere componenten in de hifiketen naar voren kunnen brengen.
Genoeg gepraat over techniek. Tijd om muziek aan te zetten en de claim van Manger te toetsen. Welke claim ook alweer? De (impliciete) claim dat de afwijkende techniek van Manger leidt tot een weergave die zich in positieve zin onderscheidt van de weergave van concurrerende producten.
Luisteren met verschillende versterkers
Manger Audio p2: luisteren met klasse A-versterkers van Pass Labs
Er is geluisterd naar heel veel verschillende soorten muziek, variërend van klassieke orkestmuziek tot intieme kamermuziek, allerlei soorten rockmuziek van stevig tot soft, studio-opnames, live-opnames, van muziek gespeeld met louter akoestische instrumenten tot louter elektronische muziek en allerlei mengvormen van akoestische en elektronische instrumenten. De p2’s blijken geen voorkeur voor een muziekgenre te hebben en dat is positief. Ze slikken zonder moeite zowel heavy metal als een kamerorkest of een groot symfonieorkest.
De p2’s hebben niet alleen geen voorkeur, maar ze hebben ook geen kleur, geen klankkleur om precies te zijn. Bij de eerste luistersessie viel meteen op hoe neutraal en lineair de p2’s klinken. Tijdens de recensieperiode is hoegenaamd geen cross-over waargenomen. De Manger Sound Transducer blijkt in staat een volledig lineair en ongekleurd geluidsbeeld neer te kunnen te zetten. De aansluiting met de woofer is naadloos en dat zegt ook iets over het wisselfilter en de kwaliteit van de woofer.
Geen enkele frequentie springt er bovenuit. Een loopje van een basgitaar kan soms vervelende resonanties aan het licht brengen doordat een bepaalde noot er telkens bovenuit springt, terwijl dit niet in de opname zit (dit kan immers eenvoudig worden vastgesteld met een goede hoofdtelefoon). Een voorbeeld zijn de lage tonen in het eerste nummer van het album Voyage 34 van Porcupine Tree waarin een prominente rol voor de basgitaar is weggelegd. De p2’s hebben een zeer strakke en beheerste laagweergave. Als er lage tonen in de opname zitten, dan worden ze ook weergegeven, zonder een spoortje van wolligheid. Als de opname wat aan de kale kant is, kan de p2 dat niet beter maken. De p2 voegt niets toe en haalt niets weg.
Hoewel de weergave van lage tonen boven verwachting is, zit de ware kracht van de p2’s in het midden- en hooggebied. Dit is immers het werkgebied van de Manger Sound Transducer. Schrijver dezes is gewend naar elektrostatische luidsprekers te luisteren. Als je dan gaat zitten voor een luistersessie met dynamische luidsprekers, dan ga je zitten met een ander verwachtingspatroon. Het verwachtingspatroon moest snel worden bijgesteld en werd steeds verder bijgesteld naarmate de tijd vorderde.
Het komt er in de kern op neer dat de klank van de p2’s veel weg heeft van de klank van elektrostatische of magnetostatische luidsprekers. Hoewel de Manger Sound Transducer een dynamische driver is, immers voorzien van spoelen en magneten, lijkt de klank meer op een elektrostatische luidspreker dan op een dynamische luidspreker. De claim dat de Manger Sound Transducer een uitstekend pulsgedrag en een zeer korte reactietijd heeft, lijkt door de weergave van muziek te worden bevestigd. Het middengebied en de hoge tonen hebben een transparantie en ongekleurdheid die alleen met elektrostatische luidsprekers wordt gehaald of met dynamische luidsprekers die een veelvoud kosten van de p2’s. De frequentiekarakteristiek lijkt kaarsrecht te zijn. Net zoals bij de lage tonen, springt geen enkele middentoon of hoge toon er bovenuit. Als er microdetails in de muziek zitten of als er iets in de coulissen van de opname gebeurt, laten de p2’s dat horen zonder zichzelf op te dringen.
De Manger p2’s klinken niet warm, niet koud, niet steriel, niet analytisch, niet wollig, niet ingehouden, niet uitbundig, niet scherp, niet sprankelend en niet dof. De p2’s hebben geen klank van zichzelf. Ze klinken eigenlijk gewoon niet. De p2’s functioneren als het perfecte doorgeefluik voor muziek. De p2’s laten de muziek horen en niet zichzelf en verdwijnen volledig naar de achtergrond. Op geen enkele wijze trekken de p2’s de aandacht van de luisteraar. De luisteraar kan volledig opgaan in de muziek die door de p2’s wordt opgediend. Dit is een groot compliment want, zoals eerder opgemerkt, alleen elektrostatische, magnetostatische of zeer dure dynamische luidsprekers zijn in staat een dergelijk strak en ongekleurd geluidsbeeld neer te zetten.
De bonus die de Manger p2 levert in vergelijking met elektrostatische luidsprekers is een iets betere definitie van de lage tonen. Een goede weergave van lage tonen is immers de achilleshiel van de meeste elektrostatische weergevers. De luidspreker weet heel knap het ongekleurde en transparante midden en hoog van een elektrostatische weergever te combineren met de laagweergave van een grote dynamische luidspreker.
Manger Audio p2: luisteren met klasse D-versterkers van Lindemann Audio
Na ongeveer twee weken heeft importeur Audio Ingang een set versterkers van Lindeman Audio gebracht. De musicbook:25 is een voorversterker, tevens DA-converter en cd-speler. De musicbook:55 is een klasse D-versterker. Dit relatief kleine doosje kan 240 Watt per kanaal aan vier Ohm leveren.
Om met de deur in huis te vallen, en om een open deur in te trappen, klasse D is geen klasse A. Dat neemt niet weg dat het leuk en leerzaam is om ook iets anders aan te sluiten om vervolgens naar verschillen te gaan luisteren, hoewel hierbij wel even opgemerkt dient te worden dat er een zeer fors prijsverschil is tussen de versterkers die in de test zijn gebruikt. Doel van het aansluiten van de Lindemann set is dan ook niet om vast te stellen welke set beter klinkt, maar om vast te stellen hoe de p2’s omgaan met verschillende versterkers.
De Lindemann set presteert relatief goed, maar in het midden en hoog wordt een stuk ingeleverd als het gaat om luchtigheid, ongekleurdheid en de weergave van microdetails. Menselijke stemmen klinken een fractie koeler. De Manger p2’s laten dit zonder voorbehoud horen. De p2’s zijn wederom het neutrale doorgeefluik en laten feilloos de verschillen tussen klasse A en klasse D horen.
De lage tonen worden door de Lindemann set in een lichte mate aangezet. Er is iets meer aan lage tonen te horen. Ter controle is de Lindemann set ook een tijdje aangesloten geweest op elektrostatische luidsprekers en ook in dat geval waren iets meer lage tonen te horen. Dit is kennelijk een eigenschap van de Lindemann set. De ene luisteraar zal het kleine extra streepje laag kunnen waarderen en een ander zal dat misschien niet doen. Het extra streepje laag van de Lindemann set kon door schrijver dezes wel worden gewaardeerd, maar tegelijkertijd werd ingeleverd in het midden- en hooggebied.
Is klasse A beter dan klasse D? Die vraag mag een ieder voor zichzelf beantwoorden. Feit is dat klasse D-techniek steeds meer volwassen is geworden, maar in de test bleek dat de Lindemann set niet is opgewassen tegen de set van Pass Labs. Dat viel ook op bij niet-kritische huisgenoten. En dat is ook niet vreemd gezien het zeer forse prijsverschil. Klasse D heeft ook voordelen. Klasse D-versterkers zijn immers klein, licht, energiezuinig en hebben vrijwel geen opwarmtijd. Energieverbruik, afmetingen, gewicht en opwarmtijd zijn de zwakke punten van klasse A-versterkers.
Waar het om gaat is dat de p2’s van Manger eventuele verschillen of onvolkomenheden in de hifiketen laten horen. Als de opname niet deugt, wordt dat niet met de mantel der liefde bedekt. Als de versterker wat warmer of kouder klinkt, klinkt de p2 ook wat warmer of kouder. De Manger p2 lijkt een zeer geschikte luidspreker om versterkers of andere componenten te testen. De luidspreker heeft geen klank van zichzelf en laat de klank van de opname en de andere componenten in de hifiketen horen.
Concurrenten en conclusie
Manger Audio p2: plaats in de markt
De (impliciete) claim dat de afwijkende techniek van Manger leidt tot een weergave die zich in positieve zin onderscheidt van de weergave van concurrerende producten, kan na enkele weken luisteren worden bevestigd. De Manger Sound Transducer is een bijzonder ding en is enig en uniek in zijn soort. Geen enkele andere fabrikant heeft een vergelijkbare driver.
Vanwege de unieke techniek van de Manger Sound Transducer is het lastig om concurrenten aan te wijzen voor een vergelijking. Dynamische luidsprekers in ongeveer hetzelfde prijssegment zijn eigenlijk geen goede vergelijking. De Manger p2 verslaat zijn dynamische concurrenten als het gaat om transparantie, ongekleurdheid en de lineaire en realistische weergave. Dat wil niet zeggen dat concurrerende dynamische luidsprekers slechter klinken want sommige luisteraars zullen een beetje kleuring of bijvoorbeeld een beetje aangezette lage tonen juist op prijs stellen.
De concurrenten van de Manger p2 moeten niet worden gezocht in het veld van dynamische luidsprekers maar eerder in het veld van elektrostatische of magnetostatische luidsprekers. In vergelijking met de kleinere modellen elektrostatische en magnetostatische luidsprekers heeft de Manger p2 een iets betere laagweergave. De Manger p2 is waarschijnlijk minder onderhoudsgevoelig vergeleken met een elektrostatische of magnetostatische weergever waarbij het gebruikte folie sterk de neiging heeft om met het verstrijken van de tijd slapper te worden c.q. te degraderen.
In welke geval moet een luisteraar de Manger p2 niet kopen? Wie op zoek is naar een lekker klinkende luidspreker of een luidspreker met ballen, moet de p2 links laten liggen. De p2 laat de muziek lekker klinken en klinkt niet van zichzelf. Hij heeft ook geen ballen. Wie op zoek is naar een luidspreker waarbij een bassdrum schopjes in de maag geeft, moet geen p2 kopen. De lage tonen van de p2 zijn zeer beheerst en strak, maar de p2 deelt geen schopjes uit zoals sommige dynamische luidsprekers plegen te doen. Op zoek naar een spannend klinkende luidspreker met karakter? De p2 brengt geen spanning of karakter. Het is de muziek die karakter moet bezitten en de luisteraar spanning zal geven.
In welk geval moet een luisteraar de Manger p2 wel kopen? Wie op zoek is naar een transparant en ongekleurd doorgeefluik voor zijn muziek, moet de Manger p2’s gaan beluisteren. Wie op zoek is naar een realistische weergave kan bijna geen miskoop doen met de Manger p2. Liefhebbers van elektrostatische luidsprekers of magnetostatische luidsprekers die genoeg hebben van de onderhoudsgevoeligheid van hun geliefde weergevers en op zoek zijn naar een alternatief, zouden wel eens heel gelukkig kunnen worden van een set Manger p2’s.
Manger Audio p2: conclusie
De breedbandige Manger Sound Transducer is een unieke driver die afwijkt van alle andere dynamische drivers. Manger onderscheidt zich hiermee van alle concurrenten die dynamische luidsprekers bouwen. De transparantie, ongekleurdheid, snelheid en de mate van realisme bij de weergave door de Manger p2’s zijn heel erg goed. De p2’s staan op de achtergrond en vragen geen aandacht voor zichzelf. Alle soorten muziek worden zonder morren geslikt en accuraat weergegeven. De Manger p2 weet heel knap het ongekleurde, transparante en realistische midden en hoog van een elektrostatische weergever te combineren met de laagweergave van een grote dynamische luidspreker.