Multitest Harman Kardon Versterkers en cd-speler

Het is al meer dan vijfenvijftig jaar geleden dat Dr. Sidney Harman en Bernard Kardon de handen ineensloegen en begonnen aan het muzikale imperium dat nu bekend staat als Harman International. Een groot onderdeel daarvan is altijd Harman Kardon zelf geweest. Een merk dat innoveerde en met goede vernieuwingen kwam. Denk maar eens aan de eerste receiver ter wereld die in productie werd genomen. Of aan de beroemde Citation serie versterking. Hoewel op versterkergebied de laatste jaren Harman Kardon’s nadruk nogal duidelijk op home theater lag, zijn tijdens de IFA vorig jaar twee nieuwe versterkers met bijpassende cd-spelers geïntroduceerd die de stereovlag weer boven het Californische bedrijf kunnen laten wapperen.

Een tijdje geleden zijn de ontwerpers van Harman samengekomen in het Franse Chateau du Loir om te brainstormen over de nieuwe lijn cd-spelers en versterkers van het merk. Niet geheel onterecht, want zoals een goede vriend van me zei, was ‘de spreekwoordelijke audiofiele aureool’ van het merk verdwenen.

Door zaken te doen met grote winkelketens en een heel hoge mate van verkrijgbaarheid haal je nu eenmaal de exclusiviteit weg van een merknaam, aldus mijn vriend. Helemaal ongelijk kan ik hem niet geven, maar het is een logische stap geweest van een bedrijf dat – geheel volgens Amerikaans model overigens – steeds groter wil of moet groeien. De stap van stereo naar meerkanaals producten heeft de naam Harman Kardon een stuk groter gemaakt en ongetwijfeld voor een even grote groei in omzet gezorgd.

Om zowel op audiofiel niveau te kunnen terugkeren in de weer aantrekkende stereomarkt en wellicht om het gedoofde licht van de aureool weer op te laten komen is er op versterkergebied het antwoord uitgerold; de HK990 geïntegreerde versterker. Deze zware krachtpatser is voorzien van alle technische snufjes om aan de hoge eisen van een audiofiel of muziekliefhebber te kunnen voldoen, maar respecteert ook nog eens de meerkanaals liefhebber door als eindversterker inzetbaar te zijn. Voor de wat minder veeleisende liefhebbers is er dan ook nog de HK980 versterker uitgebracht, met een wat vriendelijker prijskaartje.

Op cd-speler gebied is Harman Kardon al enige jaren een favoriet bij velen, vanaf de HD950 van enkele jaren geleden biedt het merk vrij veel waar voor het gevraagde geld. Heel erg geliefd bij onze oosterburen, maar ook in Nederland zie je de loopwerken vaak terugkeren als ‘geheimtip’ in vakmedia en op diverse fora. Eerder dit jaar stond de HD980 cd-speler al bij mij thuis voor een recensie, welke u hier kunt lezen. De geleverde prestaties waren zo interessant voor de prijsklasse waarin de speler opereerde, dat ik een vergelijkende test aanvroeg bij de importeur, maar nu met de nieuwe bijpassende versterkers. Dan is het altijd leuk dat een importeur zijn producten voor langere tijd wil afstaan en je letterlijk en figuurlijk genoeg speeltijd krijgt om tot een goed oordeel te kunnen komen. Waarvan akte.

Verschil

De verschillen tussen de twee cd-spelers zijn aanwezig, maar liggen vooral in de aansluitmogelijkheden. Zo heeft de HD 990 een gebalanceerde uitgang (met een spanning van 4 volt RMS) en een HRS-Link aansluiting. HRS staat voor High Resolution Syncronisation. Deze netwerkachtige kabelaansluiting fungeert als digitale doorvoer van het loopwerk naar de bijpassende versterker HK 990 die ook zo’n aansluiting bezit. Deze link voert zowel het audiosignaal als de kloksynchronisatie door naar de versterker en biedt daardoor nog minder kans op onregelmatigheden in het geluid door de meer pure signaalweg. Ook heeft de HD 990 een digitale ingang, waardoor deze als digitaal- analoog converter kan worden ingezet voor andere digitale bronnen als bijvoorbeeld een set top box, spelcomputer of netwerkspeler. Intern zijn beide spelers voorzien van een speciaal voor deze serie ontworpen schakelende voeding.

Maar waar de HD 980 maar één multi-bit Sigma-Delta dac aan boord heeft, gebruikt zijn grotere broer er twee. Met als resultaat een hogere oversampling-rate van 24bit/ 384 kHz, terwijl de goedkopere speler op 24bit/ 176,4 kHz gespecificeerd staat. De HD 990 heeft een lagere harmonische vervorming (het verschil is 0.0003 %), een hoger dynamisch bereik ( >120 dB tegenover > 100 dB) en een betere signaal/ ruisafstand en kanaalafscheiding van 116 tegenover 110 dB en 115 tegenover 100 dB. Beide spelers hebben een zeer gedegen afwerking en zijn relatief licht met maar 3.8 kilo per stuk. De bijgeleverde afstandsbediening is gelijk, behalve een bronkeuze knop op die van de HD 990 voor de toevoer van signalen naar de converter.

De HK 980 versterker

De versterkers liggen verder uit elkaar qua verschillen. De HK 980 opereert in de 600 euro klasse en kent een voor die prijs goede afwerking. Binnenin zit een conventionele voeding en een netjes afgewerkte printplaat. De opbouw is overzichtelijk en de eindversterking zit keurig aan weerszijden, gevolgd door enkele nodige koelribben. Aanwezig zijn afstandsbediening en een vast stroomsnoer. De versterker biedt de mogelijkheid om twee paar luidsprekers aan te sluiten, mits deze beide een aansluitweerstand van 8 Ohm bieden. De luidsprekeraansluitingen zien er netjes en verzorgd uit en zijn WBT look alikes met de mogelijkheid om kaal snoer en banaanstekkers te gebruiken. Er zitten zeven cinchkabel aansluitingen op de achterzijde, waaronder ééntje voor een platenspeler met een MM element. Ook een pre-out is aanwezig voor het doorlussen van de HK 980 naar een eindversterker.

Qua specificaties is deze versterker van Harman Kardon ook best flink. Het opgegeven vermogen ligt op 80 watt continu aan 8 Ohm, bij een totale harmonische vervorming van 0.09 %. De afgegeven stroomhoeveelheid naar de luidsprekers ligt rond 80 Ampère met een dempingsfactor van boven de 125. Best netjes. Het opgegeven energieverbruik ligt op 410 watt en het gewicht staat opgegeven op 12,7 kilogram. Qua design past de versterker –evenals zijn grotere broer – geheel in de lijn van Harman Kardon; een pianolak zwarte balk met een bijpassende antracietkleurige onderkant. Het oplichten van de volumeknop is een typisch Harman Kardon aspect dat het merk een geheel eigen gezicht geeft en geheel niet misstaat. De versterker is voorts voorzien van een ‘source direct’ mogelijkheid om een zo puur mogelijk signaal naar de luidsprekers te kunnen sturen.

De HK 990, gewichtig!

De grote broer van de HK 980, de 990, is met 24 kilogram geen kleine jongen! Deze geheel symmetrisch opgebouwde versterker is gelukkig weer een eerbetoon aan de rijke geschiedenis van stereo versterkers uit huize Harman en kan ook weer elke luidspreker van hetzelfde moederconcern aansturen. Twee massieve ringkern voedingen voorzien de HK 990 van stroom en een paar flinke koelribben zijn ook geen overbodige luxe voor deze krachtpatser, die flink warm kan worden trouwens. Het design is hetzelfde als alle andere versterkers en receivers van Harman Kardon, alleen heeft de afstandsbediening een afwijkende vorm. Zij het wat licht en kitsch naar mijn smaak, het past wel bij bijvoorbeeld het ontwerp van lcd tv’s van hetzelfde merk.

Qua techniek zitten er heel wat nieuwtjes in de HK 990. Zo is er de HRS-Link, passend bij het HD 990 loopwerk, een nieuwe discrete opbouw voor betere prestaties. 15000 µF aan afvlakcondensatoren zorgen voor een zeer grote kanaalscheiding en een strakke laagweergave, ook bij belasting met lage impedanties. Het toepassen van een dubbele signaalweg zorgt voor een pure analoge of pure digitale audiobewerking. Verder heeft Harman Kardon in de HK 990 een cascode pre-driver trap toegepast om hoogfrequente vervorming te voorkomen en is de versterker voorzien van alle mogelijk beveiliging op het gebied van temperatuur, te hoge spanning of overbelasting. Ook is het vrij uniek dat er een digitaal-analoog conversie zit in een stereo versterker. De HK 990 maakt gebruik van twee stereo AD1955 high-grade dac’s in Dual Mono configuratie. Door het bijleveren van een inmeetmicrofoon voor de akoestiek van de ruimte en een digitale automatische setup (EzSet/EQ ) is het zeer eenvoudig om de versterker in vrijwel iedere ruimte te plaatsen.

De aansluitmogelijkheden van de versterker zijn met al deze technieken dan ook zeer divers, waarvoor hulde aan de ontwerpers! Een platenspeler aansluiting voor zowel (High Output) MC als MM elementen, twee paar luidspreker aansluitingen (schakelbaar) en zes analoge ingangen zijn vertegenwoordigd. Zoals eerder vermeld de aansluiting voor de HRS-Link, één paar gebalanceerde (XLR) ingangen en twee analoge en een pre-out uitgang zijn ook aanwezig. Leuk is de processor ingang (cinch) om de HK 990 als eindversterker in te kunnen zetten. Hierop inspelend is de versterker ook voorzien van twee (!) paar subwoofer in- en uitgangen, die tezamen met de EzSet functie geheel te calibreren zijn. Digitaal zijn er twee paar coaxiale en toslink aansluitingen en één coaxiale uitgang. Heel erg compleet, dus.

Aansluiten en matchen!

Nu zit je met twee geheel verschillende versterkers en de mogelijkheid tot een vergelijkend onderzoek. In eerste instantie heb ik de vier componenten geruime tijd laten inspelen in mijn tweede luisterruimte met twee paar luidsprekers van Monitor Audio (Monitor3). De vergelijking na een weekje inspelen was nogal moeilijk te maken omdat de HK 990 eigenlijk een stukje ‘overkill’ was in combinatie met de Monitor Audio’s. De HK 980 sloot een stuk beter aan bij de Engelse weergevers, maar dan is een vergelijking moeilijker te maken. De keuze om de twee sets in mijn gewone opstelling te testen was derhalve snel gemaakt en na enig schuiven met componenten was de opstelling een feit.

Mijn Goldenote Reale weergevers vragen weliswaar flink wat stroom vanaf de eindversterkers in de Harman Kardon’s, maar zelfs de opgegeven 80 Ampère vanaf de HK 980 zou voldoende moeten zijn om de conussen gecontroleerd in beweging te moeten krijgen. De verdere opstelling bestaat uit een Supra LoRad stekkerblok en afwisselend Cassiopeia HX en Essential Audio Tools Current Conductor netvoedingskabels aan de luxere cd-speler en versterker. De HK 980 en HD 980 hebben een vast netvoedingssnoer en bieden dus niet de mogelijkheid om hiermee te ‘tweaken’. Natuurlijk in fase aangesloten en gechecked met een AC Voltage Detector. Als interlinks werden InAkustik Rhodos kabels gebruikt en de Goldenote weergevers worden voorzien van geluid middels Weber & Maurer LS01 kabels.

Het uiteindelijke luisteren

De opstelling van twee paar componenten die vooral qua versterking erg ver uit elkaar liggen qua prijsklasse biedt weliswaar een goede kijk op de klankeigenschappen van de onderdelen van de keten, maar geeft wel een moeilijkheid. Het is immers niet eerlijk om de duurste en veel luxer opgebouwde HK 990 als uitgangspunt te nemen, want dan wordt de HK 980 logischerwijs geheel afgeserveerd. De conclusies en luisterervaringen die ik u als gewaardeerd lezer in dit artikel voorschotel moeten dan ook gezien worden in de prijsklasse waarin het betreffende component gepositioneerd is. De opgedane luisterervaringen van een recensent zijn dan ook een richtlijn voor u als u in de markt bent voor een eventuele aankoop van een versterker of cd loopwerk, maar het is altijd raadzaam om via uw hifi specialist een afspraak te maken om een artikel al dan niet thuis te beluisteren in uw eigen situatie om zo een goed beeld te kunnen vormen van de prestaties van een component in uw eigen opstelling. Dat gezegd hebbende is de uiteindelijke luistersessie aan de beurt.

Ter voorbereiding zijn beide sets flink ingespeeld en wordt de juiste softwarekeuze gemaakt om beide sets zo divers mogelijk aan de tand te kunnen voelen. De bijgeleverde inmeetmicrofoon wordt op de HK 990 versterker aangesloten en middels een zeer gemakkelijke EzSetup uitgevoerd en de versterker slaat de meetresultaten op in het geheugen. Later kan de gebruiker deze DSP (digital sound processor) inschakelen met drie verschillende standen (lage-, midden- en hoge tonen aanpassing) of een direct-schakeling aanzetten waarbij het digitale cirquit volledig wordt omzeild en de versterker ook echt alleen maar versterkt.

De HK980 en HD980

De goedkopere Harman Kardon set is qua loopwerk in het geheel geen onbekende van mij. De speler had ik immers al eerder hier thuis en nu de versterker is ingespeeld biedt de set een prima indruk van zijn kunnen. Ik trap af met Patricia Barber’s album Mythologies en gebruik de track Morpheus. Over de Reale’s klinkt de track met dezelfde warmte die ik van de cd-speler al kende. Er heerst wel stage, maar een stuk minder breedte in het geluidsbeeld dan ik gewend ben. De stem van Patricia is zoals vaker bij deze muzikant flink geprononceerd en helder. Wel lijkt het dat haar stemgeluid wat donkerder gekleurd wordt door de HK 980, die het geluid van bas en piano wel sterk neer kan zetten.

De ‘queen of audiophile music’ is aan de beurt. Stockfish Records bracht in 2003 een liveregistratie uit van Sara K. samen met Chris Jones. Op dit album Are We There Yet? getiteld staat het rustige maar passionele All Your Love (Turned to Passion). De set kan de stage wederom redelijk goed neerzetten en biedt mijn weergevers genoeg informatie om te kunnen boeien. De hoge noten van de gitaren klinken weliswaar een stuk korter en ijlen sneller weg, en de stem wordt minder diep geplaatst dan ik gewend ben, maar muzikaal is het geheel zeker en wordt door de Harman Kardon set met een tikje warmte weergegeven. Toegankelijk geluid voor de luisteraar, dus.

Om meer vermogen te testen pak ik Anathema’s semi-akoestische album Hindsight uit mijn collectie en voer de glimmende schijf aan het loopwerk. Deze cd is zeer goed geproduceerd en kent een groot dynamisch bereik. Leave No Trace speelt en nu wordt sterk duidelijk dat de versterker mijn weergevers niet voldoende in haar greep kan houden wat betreft het laag. De plaat wordt met kalmte weergegeven totdat de drummer de eerste kick geeft tegen zijn drumstel. Het laag wordt niet voldoende in toom gehouden en komt ineens erg rommelig over. Dit is vooral te wijten aan het feit dat mijn speakers vrij veeleisend zijn, maar ook erg eerlijk. De stemweergave is goed te noemen en klinkt toegankelijk, waarbij de instrumenten goed rondom de zang worden gespreid.

De HK990 en HD990

Dan dezelfde cd in de 990 set. De versterker en cd-speler stonden al aan en zijn goed op temperatuur gekomen. Vooral de versterker wordt warm, zeker tijdens het spelen. De enorme interne koelribben zijn dan ook zeker geen overbodige luxe. Als de eerste bassdrum van Anathema klinkt, heerst er dan ook complete controle over mijn Goldenote’s. De aangeleverde 200 Ampère vanaf de zware versterker zorgen ervoor dat het geluid staat als een huis, maar dan ook met een veel zuiverder reproductie. Waar de HK 980 wat warm kan klinken is zijn grotere broer niet anders te omschrijven als puur, zuiver en helder. Bijna analytisch. De gebruikte cello aan het begin van Leave No Trace heeft veel meer body, de stem van zanger Vincent Cavanagh komt een stuk hoger en dieper de ruimte in en bijna gelijk aan wat Vincent live produceert.

Bij Patricia Barber van hetzelfde laken een pak; zuiver stemgeluid en muzikaliteit, en weer die controle. Een tikje meer warmte zou kunnen doorklinken, maar het geluidsbeeld is geheel driedimensionaal en klinkt op ieder niveau van het frequentiebereik eerlijk en helder. Mijn voorkeur gaat wel steeds uit naar de ‘direct path’ schakeling in plaats van de DSP in te schakelen, omdat die in mijn optiek het meest natuurlijk klinkt. In ieder geval klinkt Barber zoals Barber hoort te klinken, echo’s lopen lang door en de basweergave is diep en lang.

Over op andere muziek, dan maar. Het zeer audiofiele label LIM records heeft de oude maar heerlijke plaat Antiphone Blues van jazzmuzikant Arne Domnérus uitgebracht in K2HD formaat. Niets anders dan orgel en saxofoon, opgenomen in een kerk, maar ontzettend lekker en rustgevend om te beluisteren. Het nummer Nobody Knows The Trouble I`ve Seen blijft favoriet en biedt de luisteraar de mogelijkheid om te horen wat zijn of haar set kan doen in de zin van zowel laagweergave als ruimtelijkheid. Deze Harman Kardon set draait zijn handen er geheel niet voor om en laat mij genieten van rust, detail en helderheid. Het orgel klinkt vol waar het moet, zonder ergens te oversturen. Als Arne de sax inzet bekruipt kippenvel mijn lichaam en ik word gedwongen om mijn ogen te sluiten en het muziekstuk eer te betonen. Ruimtelijkheid en muzikaliteit alom, de track is dan ook zo voorbij als ik kies om het nummer nogmaals te herhalen. Ditmaal met de door Harman geleverde HRS-link kabel. Deze is niet anders dan een netjes afgemonteerde CAT-5 kabel, doet een proef met een goedkoop Icidu kabeltje later blijken. Enfin, hetzelfde stuk nog een keer. De kloksynchronisatie biedt inderdaad nèt een beetje meer rust en detail, al is het verschil niet groot! Hierdoor lijkt ook de ruimtelijkheid iets toe te nemen, alleen betrekt het de luisteraar in mijn optiek weer wat minder bij de muziek. Kwestie van smaak, dus.

Nog steeds over de HRS-link gooi ik de gespeelde muziek maar eens over een andere boeg. Het uit Portugal afkomstige Moonspell heeft in 1996 het album Irreligious uitgebracht en deze vindt zijn weg nog vaak naar mijn cd-speler. De track Opium speelt. Heel eerlijk laat de Harman Kardon set horen dat de opname van een wat mindere kwaliteit is, maar geeft de muziek prima door aan de weergevers. De gitaarlijnen zijn hoorbaar en goed te volgen, de basweergave is strak en gecontroleerd, ondanks de dubbele blastbeats en Fernando’s stemgeluid is herkenbaar. Heel af en toe lijkt de set wat overhelder te klinken, maar overall is het goed toeven met de 990 set.

Ook als home cinema doorlussing is de HK 990 prima in staat om als eindversterker te functioneren. Films kregen genoeg body en hoewel een subwoofer in gebruik was tijdens het testen, heb ik deze bijna niet in hoeven zetten. Omdat het mij tijdens de test ontbrak aan een passend element in mijn platenspeler, heb ik de phonovoortrap niet in deze test mee kunnen nemen. Mijn eigen voortrap aangesloten op de versterkers gaf een voldoende geluid weer en matchte vooral met de HK 990 erg goed.

Het eindoordeel

Om beide sets met elkaar te vergelijken zou niet eerlijk zijn, gezien het verschil in prijsklasse. De cd-loopwerken zijn weer wel goed te vergelijken, dus begin ik daar. De HD 980 is, zoals eerder gemeld, erg goed voor de prijsklasse. De klank is ietwat warm maar zeer aangenaam te noemen. In vergelijking met de duurdere HD 990 blijft de 980 echter wel wat achter, al is de HD 990 niet zo puur als je zou verwachten. De functie om de speler als Dac te gebruiken is erg prettig en ook de verschillende aansluitmogelijkheden kan ik alleen maar roemen. Liefhebbers van een tikje warmte en een zuiver hoog zijn bij de HD 990 aan het goede adres. Bent u liever analytisch aan het luisteren, zal de speler u waarschijnlijk minder bekoren.

De HK 980 versterker is prima van opbouw en doet alles wat een versterker in deze prijsklasse moet doen. De HK 990 is een verhaal op zich… Harman Kardon is er in ieder geval in geslaagd om een zeer goed afgewerkte versterker te produceren, die voorzien is van veel aansluitmogelijkheden, nieuwe innovaties en gebruiksgemak. De klank van de versterker is neutraal en ik geloof dat bijna iedere luidspreker aan te sturen zal zijn met deze geïntegreerde versterker. Mij heeft de HK 990 in ieder geval verrast met zijn grote mate van natuurgetrouwheid. Qua uiterlijk past Harman Kardon in ieder geval in vrijwel elk interieur en is daarmee één van de vrouwvriendelijkste merken in hifi-land. Ik vind hem in ieder geval aan te bevelen om mee te nemen in uw ‘te beluisteren-lijstje’ als u in de markt bent voor een versterker in deze prijsklasse.

Aanvullende informatie:

Meer informatie: www.harman.com
Adviesprijzen Harman Kardon:
HK 980 versterker 599 euro
HK 990 versterker 1699 euro
HD 980 cd-speler 349 euro
HD 990 cd-speler 599 euro