PrimaLuna ProLogue Two

In het oneindige firmament, waarvan wetenschappers nog maar een deel in kaart hebben kunnen brengen, doet men soms ontdekkingen die het hart sneller laten slaan.

Een nieuwe ster, een nieuwe planeet of een nieuwe maan die ergens ver weg om een planeet draait en na ontdekking zoveel dichterbij is gekomen. Soms is het ontdekken van een nieuwe maan aanleiding tot het vinden van een melkwegstelsel. Mijn “eerste maan” staat voor mijn neus en vormt de “proloog” tot een uiterst plezierige ervaring met een serie buizenversterkers die in Nederland is ontworpen, in China wordt gebouwd en wereldwijd gretig aftrek vindt. Met een telescoop naar de kwaliteiten zoeken was niet nodig, toen de maan eenmaal werd verlicht klonk hij als een zonnetje.

ProLogue Two

In de serie van PrimaLuna, een door Durob in Vlijmen bedacht concept, zijn er nu vijf producten die het licht hebben gezien. De ProLogue One met EL34 eindbuizen, de ProLogue Two met KT88, een dual mono voorversterker genaamd Three, en verder de Four en Five eindversterkers met resp. EL34 en KT88 buizen. De lijn is zeer consequent uitgevoerd en qua ontwerp komen telkens gelijke elementen terug. De ProLogue Two, mag ik hem afkorten tot PL2, is een geïntegreerde buizenversterker. Het oorspronkelijke basis-ontwerp is in Nederland verder uitgewerkt door Herman van den Dungen van Durob Audio, “elektronisch” bijgestaan door Marcel Croese, die voorheen reeds bij diverse andere audiobedrijven werkzaamheden heeft verricht. Hij is bij Durob Audio daarnaast verantwoordelijk is voor de nazorg van de door de organisatie geïmporteerde producten. De opzet van de Two, en eigenlijk van de gehele PrimaLuna serie, is het uitbrengen van Spartaans uitgevoerde audioapparatuur voor stereo weergave. Door de Spartaanse uitvoering is het mogelijk tegen een zeer concurrerende prijs hard-wired buizenversterkers te bouwen in China. De apparaten zijn alle voorzien van hoogwaardige componenten, eigen ontwerp transformatoren, een degelijke kast, twee jaar garantie en een gewicht om “u” tegen te zeggen. Waarbij het begrip Spartaans meer slaat op de mogelijkheden van de versterker dan op het uiterlijk en de inhoud. Zo is er bijvoorbeeld geen afstandbediening leverbaar, heeft de versterker slechts vier ingangen en is er niet voorzien in tape in/out. Wel is een phonotrap leverbaar (MM) die in de versterker gebouwd kan worden.

De PL2 werkt met in totaal acht buizen. Een paar 12AU7 en een paar 12AX7 vormen het hart van het voorversterker deel. Vier KT88 buizen het hart van de eindversterker. Het circuit voor gelijkrichting is opgebouwd met halfgeleiders, supersnelle diodes van Philips. Binnen de stalen behuizing is er zo veel mogelijk gebruik gemaakt van hard-wire techniek, het van punt naar punt verbinden met draad van de componenten onderling, zonder gebruik te maken van printplaten. Hard-wire is voor buizen versterkers nog steeds “de” methode om te assembleren, maar het is veel te duur geworden. Slechts in landen als China, waar de loonkosten laag zijn, kan men nog zo werken zonder dat het eindproduct astronomisch veel geld kost. Een blik in het inwendige laat een ALPS potmeter zien, Nichicon en Solen condensatoren. Heel verzorgd is de bedrading. De buisvoeten zijn zonder uitzondering ceramisch. Slechts twee printen zijn te vinden, de eerder genoemde phonoprint die direct achter de Aux 2 ingang zit en een Adaptive AutoBias Board. Het Adaptive AutoBias board werkt als een monitor op de schakeling van de buizen en past constant de bias stroom aan. Daardoor wordt vervorming sterk gereduceerd, staat de buis steeds te spelen in de meest optimale instelling en heeft de buis een langere levensduur. Aan de buitenkant van de kast zien wij voorop twee regelaars: bronkeuze en volume. Achterop vier ingangen: CD, Tuner, Aux 1 en Aux 2. Verder een euro chassisdeel voor netspanning. Zware luidsprekerklemmen accepteren op een 4 en een 8 Ohm tap spades, blank draad en banaanstekkers. Het chassis is zo sterk en zwaar uitgevoerd dat van torderen geen sprake kan zijn. De aluminium frontplaat is leverbaar in zilver, zwart of goud.

Opgegeven (technische) specificaties zijn: een vermogen van 40 Watt per kanaal. Een frequentiebereik van 20 Hz tot 30 kHz binnen 1 dB. Ingang impedantie 65 kOhm. Ingangsgevoeligheid 240 mV voor vol vermogen. Signaal/ruis afstand > 89 dB. Vervorming < 0,25% bij 1 Watt en

De Opstelling

De ProLogue 2 heeft in twee sets staan draaien. Set één heeft als bron een Marantz CD63SE met Trichord Clock 2. Werkend als loopwerk is de speler verbonden met een Musical Fidelity X-Dac V3 via een Canare kabel. Een Chord Chameleon Silver Plus interlink gaat de PL2 in, een set Chord Odyssey luidsprekerkabel de versterker uit naar Impulse IMP monitors op Alphason Aragon AG60-s stands. Stroomvoorziening met behulp van Supra LoRad kabels en een Supra verdeelblok.

Set twee is een stuk uitgebreider, alleen al qua stroomvoorziening, waar achter elkaar een Kemp Elektroniks Balanced Isolator Source en een Kemp Powersource staan. Met Kemp stroomkabels. Belangrijk component is een Crystal Cable Power Reference netsnoer aan de PL2. Bronnen vormen een Marantz SA8400 SA-CD speler met Van Medevoort modificatie en een Teac/Monarchy Audio/Assemblage/ Apogee CD combinatie. De Apogee d/a converter XLR uitgangen zijn ditmaal voorzien van een XLR-cinch verloopje. Interlinks Crystal Cable Connect, luidsprekerkabels Crystal Cable Speak Reference. Luidsprekers in deze set een paar Focal-JMlab Electra 927 Be.

Om de beeldvorming compleet te maken, in beide sets is gebruik gemaakt van de 4 Ohm tap op de PL2 en slecht incidenteel van de 8 Ohm tap. Waar de 8 Ohm tap gebruikt is, staat dat specifiek in de tekst aangegeven. In set één staat normaal een Van Medevoort MA240 klasse D versterker met UcD techniek, in set twee een transistor Marsh Sound Design P2000b voorversterker en A200s eindversterker. De ProLogue Two heeft ook dienst gedaan als versterker voor radiosignalen, met films op de frontkanalen en voor het beluisteren van langspeelplaten. Om zo een gedegen totale indruk te krijgen.

Gloeien

Buizenversterkers blijven iets magisch houden. Langzaam, de ProLogue Two maakt gebruik van een mooie softstart schakeling, beginnen de buizen te gloeien. De eerste klanken komen de kamer in. Het is nog maar de radio die speelt en ik wil wennen aan het geluid zoals het nu is in de huiskamer. Eerst flink met de PL2 spelen, hem dan verplaatsen naar de kleine luisterruimte en beginnen met het maken van aantekeningen. Na de radio volgen de nodige CD’s en SA-CD’s. Mijn Marsh is geheel aan de kant geschoven en volkomen probleemloos speelt de PL2. Op voorhand kan ik stellen dat mocht u denken dat buizenversterkers lastig en ouderwets zijn, ruisen en brommen, heet worden en stroom verbruiken, alleen de laatste twee stellingen op gaan voor de PL2. Hij ruist niet, bromt niet, heeft het gebruiksgemak van een transistor versterker en is zeker niet ouderwets. De PL2 is zonder meer de meest probleemloze integreerbare buizenversterker die ik tot nu toe onderhanden had. Er zijn heel wat transistor versterkers op de markt die zich niet zo makkelijk laten gebruiken aan een verscheidenheid aan luidsprekers. Het enige wat de PL2 anders maakt dan torren is dat hij zijn warmte af moet kunnen geven en niet kan worden opgesloten in een design meubel.

Na de gewenningsperiode in de huiskamer, waar de PL2 al een zeer goede indruk maakte, verhuizen hij en ik naar de kleine ruimte. Impulse monitoren geven de eerste tonen weer van de live CD van Mary Black. Naarmate de muziek voortduurt vind ik de geboden weergave erg levendig. Helder en breed neergezet. Misschien niet tot in het laatste detail weergegeven, maar gelet op de prijs van de PL2 kan dat ook niet. Al snel krijg je een goed inzicht hoe de muzikanten op het podium gegroepeerd staan. En samen muziek maken. De PL2 heeft geen enkel probleem de Impulse aan te sturen op de 4 Ohm tap. 8 Ohm klinkt helderder, te helder naar mijn zin. Ik zet de banaan stekkers snel weer naar 4 Ohm, dat is ronder, zachter, natuurlijker en geeft een dieper stereobeeld. Meer en meer voel ik mij als tussen het publiek, het stevige geluid dat de PL2 geeft is erg compleet. Ook compact, niet in de zin van opeengedrongen instrumenten, nee in de zin van drive en kritische massa. In overeenstemming met wat een band je in een zaal voorspiegelt. Klein puntje van kritiek is hoe de PL2 omgaat met achtergrondkoren. De stemmen daarvan zouden minder in elkaar moeten vloeien. Een elektrische piano daarentegen spettert de speakers uit op exact de juiste manier. Heel mooie schijfjes kocht ik destijds in de USA van Lori Liebermann. Opgenomen door Pope Music, een klein privé-label dat opname kwaliteit met hoofdletters schrijft. Erg pure opnames, zonder opsmuk en vrijwel niet nabewerkt. Juist dat puristische komt heel mooi over. De opname lijkt daardoor kaal, met een grote nadruk op de stem van Lori, wat de sfeer uitermate goed tekent. Indringende muziek met sterk autobiografische teksten, muziek en woorden veelal van Liebermann zelf. Moeilijk weer te geven, iets dat de PL2 niet lijkt te deren.

De kleine ruimte en het dicht op de luidsprekers luisteren is ideaal voor Q-Sound opnames. Met grote regelmaat haal ik “Amused to Death” van Roger Waters daartoe uit de kast. Mijn Impulse IMP was destijds niet opgewassen tegen ATC exemplaren als het ging om het scheppen van diepte, breedte en de informatie strak in de kamer neerzetten. Met de PL2 verdwijnt dat verschil voor een groot deel. Hoe wonderlijk is het toch om geluid achter je te horen als er slechts twee luidsprekers voor je staan. Iets dat duidt op een uitstekend fase gedrag. De PL2 doet het voor je. Met een hoge mate van verstaanbaarheid als iemand spreekt, met punch en drive als het om muziek gaat. Moet er fors aangezet worden om te rocken dan gaat dat net zo gemakkelijk als het leveren van subtiliteit op intieme momenten. Stevig en subtiel, waar vindt je dat beter dan op de CD “Hope” van Hugh Masekela. Binnen de beperking die een monitor speaker nu eenmaal heeft, biedt de PL2 een weinig verbloemende weergave die overtuigd. Snel, bij vlagen op fors volume, en goed in het zadel. Een zelfde ervaring biedt ook live muziek van Mariza, mijn fado koningin. De dame kan snoeihard uithalen, wat haast pijn aan de oren doet. Op andere momenten trekt ze je uit de luisterstoel en dwingt tot meeklappen en dansen. Of trekt je mee in haar haast erotische zang. Instrumenten helpen de sfeer mede creëren. Weergegeven op dit kleine systeem op ware grootte, zonder een spoor van valse schoonheid die buizen nog wel eens geven, staat Mariza te zingen met al haar passie.

Veel gematigder is Eva Cassidy. Haar CD “Imagine” kent een heel mooie uitvoering van “Danny Boy”. Waarbij de PL2 niet in de weg staat van het zangtalent van de helaas veel te vroeg overleden zangeres. Of neem de track “Fever” en voel de intensiteit van het nummer. De lange galm op de stem staat in schril contrast tot de felle viool en de korte percussie. Weer valt op dat een aantal buizenversterkers die ik eerder of elders beluisterde een romantischer beeld geeft van de muziek. Te scharen onder de noemer kleuring. De ProLogue Two is veel rechter in de leer en biedt de voordelen van een buis als dynamiek, snelheid en openheid, maar zonder een sausje. En met gemak. Je zou denken dat er een transistor versterker staat. Grappig is ook dat ik overeenkomsten hoor tussen de ter recensie aangeboden PrimaLuna ProLogue Two en mijn eigen Van Medevoort MA240. Overeenkomsten die juist te maken hebben met snelheid, stereobeeld en dynamiek.
Mogelijk het gevolg van de huidige richting die de hele (betere) audio industrie opgaat, te danken aan de vooruitgang van met name high-resolution media. Terwijl de gebruikte techniek, digitale halfgeleider techniek versus buizen, mijlenver uit elkaar staat. Tot slot in deze setting nog even Miles Davis. Zijn trompet is mooi neergezet tegen een achtergrond van stevige drums. Van zacht tot knetterhard blijft de brede en diepe stage in stand.

In de grote set

Twee Focal-JMlabs staan te smachten naar klank. Dus verhuist alles terug naar de huiskamer en sluit ik daar de PrimaLuna aan. Met in de oren nog de ruimtelijkheid die de PL2 mede kenmerkt, kan ik het niet laten een Chesky opname van Christy Baron in de Teac te schuiven. Precies wat ik verwachtte: stem naar voren, percussie heel ver achterin, bas in het midden met een grommende nadruk, sterk ritmische weergave, een overvloed aan dynamiek en heel langzaam wegstervende tonen. Zonder een randje scherpte. Meegenomen zijn ook de eerder gedraaide CD’s. Dus Mary nog eens in de speler. De ProLogue Two groeit gewoon mee met de luidsprekers. Meer details laten zich gemakkelijker blootleggen via de beryllium tweeter conussen. Iets wat zich mede uit in het veel meer uiteenrafelen van stemmen tijdens close harmony zingen. Eveneens in een ritmischer percussie en vollere bas. De tegenstrijdigheid van compactheid van de band ten opzichte van de ruimtelijke weergave, is niet anders dan daarnet op Impulse (2-weg), alleen veel meer aanwezig uit vier woofers (3-weg met dubbele woofer). Via de Focals is de zaalecho heel duidelijk waarneembaar, wat de eerste set niet wilde bieden. Natuurlijk volgt Cassidy op Black. Haar “Fever” is in deze setting bij vlagen hard door de gedreven stem en het plezierige onvermogen van de PL2 om niets met saus te overgieten. Waar, sterk generaliserend, Duitse buizen versterkers nog wel eens de neiging hebben om te gaan sissen en Franse buizenversterkers liever de zaak met de mantel der liefde bedekken, staat de PL2 eenzaam en nuchter zijn werk te doen. Ongekleurd en met het grootste gemak. Hollandse boeren nuchterheid. Zoet waar het zoet moet zijn. Snel en hard als de bron dat eist. Zichzelf soepel wegcijferend uit de keten. Probeer ook maar eens een SA-CD van Diana Krall. Het speelt gemakkelijk en eerlijk. Dan bedoel ik niet het gelikte orkestwerk en het valse sentiment van de laatste CD’s, maar het werk van Krall waar de nadruk nog lag op de stem, de piano en de kleine bezetting. Met Krall waag ik een uitstapje naar 8 Ohm taps. Het speelt harder en directer. 4 Ohm is subtieler en beter van klank. Beide standen hebben een eigen charme, persoonlijk hou ik het op 4 Ohm. 8 Ohm is meer voor headbangers. Hoe dan ook, het geluid komt mooi los van de luidsprekers, al kan het daarin niet mee met de allerbesten, legt een breed en diep beeld neer en maakt vooral muziek.

Juist vanwege de eerlijke weergave van de ProLogue Two is Liebermann een tikkie aan de te kale kant. Inherent aan de opname. Mogelijk is er gemixt op monitoren die de bas wat aanzetten of forse basrijke USA systemen. En zonder een pre out op de versterker kan ik mijn subwoofer niet bijzetten voor een extra zet in de onderste regionen. Wat blijft is de tederheid in de zang, het zachte en gevoelige en de intimiteit waarin je als luisteraar wordt meegezogen. Aan het eind is geen recensie compleet zonder aandacht te geven aan klassieke muziek. Daartoe komt onder meer het Combattimento Consort Amsterdam om de hoek kijken. Hun SA-CD “Exceptional masterpieces” biedt via de PL2 een mooie grote stage. Veel detail en een hoog oplossend vermogen. Veel van de afzonderlijke instrumenten zijn beluisterbaar en onafhankelijk van de overige consort leden te volgen. Het vervalt niet in een analytische, enge weergave waarbinnen een orkest wordt gereduceerd tot een klankfabriek. Nee, het geheel vormt een kritische massa waarin subtiliteit en kracht hand in hand gaan met openheid. Samen werkend aan het weergeven van muziek. Het lijkt dat het laag niet zo heel diep gaat, maar door het trillen van de salontafel weet ik dat in de lage regionen voldoende energie aanwezig is. Het laag is strak en toegegeven, minder aanwezig dan met een vette transistor bak. Merkbaar aan het eind van de opname waar de muzikanten na elkaar het podium verlaten. Dan hoor je dat het plankier en de zware deur van de zaal niet zo dreunen en diep gaan als op b.v. mijn Marsh. Is dat erg? Ach, voor de één wel, de ander legt zich neer bij het totaalbeeld dat de PL2 geeft.

Samenvattend

PrimaLuna bewijst met de ProLogue Two dat buizentechniek verre van achterhaald is. Hoe ouderwets het ook lijkt om buizen in te zetten voor muziekweergave, hoe ouderwets hard-wired ook aan doet, als je met de juiste vakmensen tekent voor een ontwerp maak je een hedendaags goed product. Gegeven de strenge controle die Durob heeft op de productie in China en de bewezen nazorg en service, hoeft niemand bang te zijn buizen in te zetten. Sterker nog, de ProLogue Two is zeldzaam makkelijk bruikbaar en vormt een prima alternatief voor transistor. En wat nog zeldzamer is, tegen een transistor prijs. Gelet op de muzikale kwaliteit van de versterker, wat naar voren komt in dynamiek, stereobeeld, snelheid en opbloeiende eerlijkheid, is de PL2 zelfs relatief goedkoop te noemen. Niet dat de PL2 perfect is. Hij heeft zeker zijn nadelen zoals de neiging naar “hard” op sommige systemen, of het niet altijd even goed in staat zijn tot het weergeven van minieme details, of de licht beperkte druk in het laag. Kritiek punten die net zo goed thuishoren bij een hogere prijsstelling, want binnen de eigen prijsklasse tot ver daarboven is niets en niemand op alle punten vrij van kritiek.`

 
Tot zover buis versus transistor. De ProLogue Two afzetten tegen de concurrentie in buizentechniek maakt hem tot een absolute topper. Ik ken geen andere buizenversterker die deze kwaliteit kan benaderen binnen de prijsklasse, of zelfs een heel eind daarboven. De weinige hard-wired versterkers die nog over zijn kosten een veelvoud van de PL2. Ok, de PL2 glimt niet zo mooi als anderen en heeft geen chromen trafo kappen. Dat is de keuze die Durob heeft gemaakt. Het streven was: investeer je middelen in geluidskwaliteit en bouw meer dan een mooi smoeltje. Haal alles uit de buis wat erin zit, zonder te vervallen in exotische buizen die onbetaalbaar zijn. Koppel een Spartaans uiterlijk aan betrouwbaarheid. Wat je daarmee bereikt is een pluim van de internationale audiopers, waarbinnen recensenten zich op het achterhoofd krabben hoe het mogelijk is anno 2005 een ProLogue Two voor net geen 1400 euro in elkaar te zetten. Met zulke muzikale kwaliteiten.

De bekende nadelen van buizen, als het ontbreken van afstandbediening, werken met schakelaars in plaats van relais, het stroomverbruik en de warmte afgifte mogen geen reden vormen om de PrimaLuna links te laten liggen. Wie altijd huiverig was voor buizentechniek, kan nu transistor gemak kopen, met behoud van de specifieke buisvoordelen. Wat blijft is dat u eens de buizen zult moeten vervangen. Maar ik wed dat de “houdbaarheid” van de ProLogue Two zo groot is dat van inruilen en opwaarderen van de versterker de komende jaren geen sprake zal zijn. Waardoor u uiteindelijk voordeliger uit bent. De PrimaLuna ProLogue Two is mijns inziens in vele landen terecht geroemd en beroemd. Een regelrecht koopje binnen zijn soort.

Prijzen:
PrimaLuna ProLogue Two:  1375 euro
Phonoboard MM, inclusief inbouw:  150 euro
Complete set vervangingsbuizen:  300 euro
Vervangingsbuizen indien aangeschaft tegelijk met de ProLogue Two: 225 euro

Distributeur:
Durob Audio BV
Postbus 109
5250 AC Vlijmen
Email: durob@hifi-notes.com