JJ Electric buizen

Elke eigenaar van een buizenversterker weet het, buizen maken of breken soms de sound van een apparaat. Eigenschappen als snelheid, dynamiek en klankkleur zijn rechtstreeks toe te wijzen aan een merk buis.

Of hij nu net is gefabriceerd of uit een oude voorraad komt (new old stock). Zelf ben ik redelijk maagdelijk als het om buizen en buizenversterkers gaat, in de zin van "nooit geprobeerd wat andere buizen doen". Daar is een kentering in gekomen omdat ik privé een PrimaLuna ProLogue Five eindversterker heb aangeschaft. Waarmee ik toch graag eens wat wilde proberen.

Het hele idee van buizen wisselen is door twee motieven ingegeven. Ten eerste staat in de handleiding, ja een recensent leest een handleiding aandachtig, dat men aangemoedigd wordt eens een andere buis te proberen. Maar dat men zich ook dient te realiseren dat teveel wisselen kan leiden tot defecten aan het apparaat. Buis in, buis uit, dat kan niet goed gaan. "Te" is fout, "met mate" is goed. Want denkt u, na een dergelijke aanmoediging gaat de beuk erin. Er is een tweede motief, de PL5 is een erg fraaie eindversterker, reden dat hij in mijn set terecht kwam. Heel veel detail, heel veel power en drive, heel analytisch en daardoor ook te hard en te scherp. Je went eraan, maar helemaal goed komt het nooit. Dat hoeft niet aan de PL5 te liggen, het kan de Marsh P2000b voorversterker zijn, het kunnen de niets vergevende tweeters uit mijn Focal-JMlabs Electra 927Be luidsprekers zijn die in combinatie de zaak te heftig maken. De PL5, de Marsh en de Focal’s hebben mijns inziens elk zoveel kwaliteit dat die niet terzijde geschoven mag worden. Dus zoeken naar een andere oplossing. Waarbij het veranderen van bekabeling geen discussiepunt is, want ik haat het om kabels als toonregeling te gebruiken. Dus alle Crystal Cables: op de plaats, rust.

Zoekend op internet, ik ben net nieuw in buizen weet u nog, komen namen langs die soms nostalgisch klinken. Zo kom ik langs Tesla, wat tegenwoordig bekend staat als JJ Electronic. Veel oude Tesla medewerkers schijnen er onderdak te hebben gevonden en maken op de originele machines weer elektronen buizen. Overleggen met kenners van buizenapparatuur levert eveneens ideeen op. Het krijgen van een setje NOS buizen van een liefhebber maakt het nog leuker. Zo ontstaat een reeks kandidaten die ik snel de revue laat passeren. Standaard is de PL5 uitgerust met KT-88 buizen van een onbekende makelij. De fase splitser is een Electro Harmonix 12AU7, de voorversterker buis een onbekende 12AX7. Niets afwijkends ben ik met u eens, een standaard opstelling met bewezen kwaliteit. Wat ik zomaar kreeg is een setje Sylvania JAN 5814A, een type dat pin compatible is met de 12AU7. Gekocht zijn JJ Electronic ECC82 (= 12AU7 = 5814A) en een setje ECC83S (= 12AX7). Te leen van de importeur een quad matched set JJ Electronic KT-88. De roem van de JJ Electronic KT-88 snelde hem vooruit. Een collega recensent van een tijdschrift noemt hem op zijn site de mooiste KT-88 die hij kent. Dus wat heb ik: drie sets fase splitsers die ik zal noemen 12AU7 (Electro Harmonix), ECC82 (JJ Electronics) en 5814A (Sylvania JAN). Twee sets voorversterkerbuisjes aan te duiden als 12AX7 (standaard PrimaLuna) en ECC83S (JJ Electronics). Ten slotte twee maal vier KT-88 buizen, ik noem ze maar PL KT-88 en JJ KT-88.


Materiaal

De set bestaat uit een Teac/Monarchy Audio/Assemblage/Apogee CD combinatie. Daarachter een Marsh Sound Design P2000b voorversterker, het slachtoffer in de vorm van een PrimaLuna ProLogue Five eindversterker een twee Focal-JMlab Electra 927Be luidsprekers. Kabels zonder uitzondering Crystal Cable Reference. Netspanning onder leiding van Kemp Elektronik gefilterd en getransformeerd. Om het niet al te gek te maken pak ik een viertal CD’s. Track één van Jennifer Warnes met de titel "First we take Manhatten". De muziek kan rauw en levenloos klinken op de verkeerde set en hemels als alles klopt.

Kandidaat twee is Patricia Barber met "A taste of honey" afkomstig van "Café Blue". Een heerlijk nummer wat de stem van Barber goed naar de voorgrond brengt en dat combineert akoestische instrumenten. Daarna Deborah Henson-Conant die van de CD "Talking hands" het bijzondere "And then he kissed me" keer op keer laat horen. Gekozen om de spetterende dynamiek, de snelheid en om de verstaanbaarheid van stemmen te keuren. Tenslotte de Nits die van "Wool" de eerste track spelen genaamd "Ivory boy". Hiermee maak je duidelijk dat meerstemmig zingen kan ontaarden in een ramp, hoe diep de bas gaat en hoe transparant de keten is. Telkens draai ik achter elkaar de vier tracks, zet dan de PL5 uit, laat de buizen afkoelen, wissel ze om, wacht tot exact vijf minuten zijn verstreken, zet de PL5 aan, tel 60 seconden af en toets "play" op de CD speler. Wetenschappelijk verantwoord? Het zal wel niet maar ik heb geen batterij PL5 versterkers tot mijn beschikking. U denk ik ook niet.

Gaan

De eerste luistersessie is met de originele buizenbezetting van de PL5. Dat geeft met Jennifer Warnes een punchy geluid met veel drive. Haar stem is helaas kaal en mist teveel aan warmte om aangenaam te zijn. Barber slist te hard. Heeft weinig ambiance, is ongekend detailrijk, dynamisch en transparant. Zet daarbij een puntgave gecontroleerde bas neer die lekker heftig overkomt. Deborah heeft een harde stem. Verstaanbaarheid is ten gevolge van het analytisch geluid optimaal, maar niet fraai. Dynamiek spettert, alles komt goed los van de luidsprekers en details stromen de kamer in. Dan de Nits. De stem is koud. De bas uitstekend en diep. Overmatig transparant, meerstemmige zang op de rand van afschuwelijk. Echt, die zang is gewoon lelijk in deze opstelling, dus snel wisselen.

De 5814A (Sylvania krijgertjes) scheppen een ander beeld. Bij Warnes is de "S" minder geprononceerd. De stem wat liever. Duidelijk minder punch en drive. Het geheel is zachter, ronder en lieflijker. Barber laat de tonen langzamer uitsterven. Ook is de stem aangenamer. Helaas gaat het ten koste van definitie.

Er is minder dynamiek en het eindresultaat is rommelig en niet erg secuur. Deborah blijft duidelijk verstaanbaar. Wel vloeit alles, instrumenten en stemmen, langzaam in elkaar. Snelheid en pittigheid blijven, al neemt de dynamiek af. Tenslotte de Nits, meerstemmige zang is stukken aangenamer. Dat vloeit ook meer ineen. En je mag spreken van "zompigheid" in de lage regionen.

ECC82 (JJ) is aan de beurt. De drive blijft met deze buis op de Warnes CD. De stem is aangenaam en menselijk. Het laag is rustiger dan met een 12AU7 en vervalt niet tot zompigheid. De "S" blijft slissen, zij het op een normale manier. En het geheel loopt niet in elkaar. Barber is duidelijk minder scherp gestoken dan met een 12AU7.

Sambaballen in de opname gaan ver naar achteren en overheersen niet langer. De bas is rond en (te) vol. Het levert op zich een aangename weergave op, maar bevredigt niet op alle fronten. De zang van de Nits bandleden is nu wel goed. Laag raakt ondergeschikt omdat het niet erg diep gaat. Veel nadruk ligt op het middengebied.

Over tot de orde van de JJ ECC83S, een buis die ontworpen is voor audio doeleinden. Warnes profiteert daarvan en direct is duidelijk dat deze buis een grotere invloed op het totaalgeluid heeft dan de ECC82. De stem die de ECC83S produceert is fraai, maar ten opzichte van de 12AX7 lever je in op punch, drive en detail. Ook Barber laat minder definitie horen. Gecombineerd met minder druk op de lage tonen. Wel luistert het totaal beeld prettiger, rustiger, natuurlijker en met meer ambiance. Henson-Conant is hetzelfde laken een pak. Met echt minder dynamische uitschieters. De Nits tenslotte geven tot nu toe het beste resultaat op meerstemmige zang. Het laag is minder aanwezig maar beslist niet zompig. Geen rommelig beeld. Toch veel extra dingen die te horen zijn, zelfs wat details die tot nu toe verborgen bleven. Wat raar is omdat de algemene transparantie terugloopt met deze buis. Zou ik nu stoppen met het wisselen, dan bleven de ECC83S buizen op hun plaats, met de originele 12AU7 van PrimaLuna als fase draaier.

Maar we hebben de JJ KT-88 nog liggen. Alle buizen terug zoals ze waren. 12AU7 en 12AX7 van PL op hun plaats. Alle andere buisjes aan de kant. Met Jennifer Warnes blijkt gelijk wat een krachtige buis de JJ is. Alle drive en punch die de originele buis leverde zet de JJ ook minimaal neer. Het stereobeeld neemt toe in afmeting en laat de speakers meer los. Het geheel is meeslepend en ritmisch te noemen. Patricia Barber heeft nu een ambiance die ik ken van veel betere buizen en/of transistor versterkers. De sfeer is heel goed neergezet. Hoewel de buis duidelijk veel kracht heeft zet het laag niet aan op een vette manier. Dynamiek en transparantie zijn uitstekend. Deborah Henson-Conant koppelt menselijke stemmen aan verstaanbaarheid. Kracht aan een explosieve dynamiek. Heftig en swingend. Tenslotte de Nits. Laag gaat weer net zo diep als met de PL5 buizen. Maar met een beter drie dimensionaal beeld, heel veel detail en vooral muziek. Rhythm and pace laten de voetjes wippen en je beweegt makkelijk mee met de muziek. Opmerkelijk voor mijzelf is dat deze combinatie, 12AU7, 12AX7 en JJ KT-88 de eerste en enige combinatie is waarbij ik het steeds jammer vind dat een nummer is afgelopen. Terwijl ik tot nu toe steeds voor het einde van de track al van CD wisselde. Hier heb ik de winnende combinatie te pakken. Niet langer het te felle en te heldere geluid, maar ook geen versluiering of dynamiek verlies. Behouden is transparantie, zonder dat ik de neiging te heb het volume terug te schroeven. Micro detail is volop aanwezig. De mens keert terug in stemmen. Met warmte, borstkas en emotie.

Zo dat was het

De gebruikte merken, Sylvania, JJ Electronic, Electro Harmonix en het eigen merk van PrimaLuna, zijn alle prima buizen in hun soort. De buizen hebben allemaal de tijd gehad om in te spelen. En geen buis heeft last van overmatige vervorming. De ProLogue slikte alles zonder een krimp te geven en de autobias schakeling maakte het steeds instellen van de bias stroom geheel overbodig. In beide opstellingen is een aantal weken gespeeld. Het verschil tussen de PL5 met alle originele buizen en de PL5 met alleen maar JJ buizen is erg groot. Leveren de originele buizen een te helder beeld in mijn set, de JJ buizen remmen de helderheid af. Wat helaas ten koste gaat van levendigheid, snelheid, dynamiek en transparantie. Maar wint in absoluut genietbare muziekweergave.

De totale bezetting met JJ Electronic prefereer ik boven de PL uitvoering. Het zou daarmee kiezen tussen twee kwaden zijn. Ware het niet dat de combinatie van PrimaLuna buizen in voorversterking en fase draaiing zich uitstekend vermaakt met JJ Electronic KT-88 als eindversterker buis. Dat geeft alles wat ik zoek en blijft voorlopig de opstelling. Kracht gekoppeld aan soepelheid. Dynamiek aan rust. Strak laag aan gedetailleerd hoog. Stemmen die menselijk zijn en alleen slissen als een CD een slis bevat. Snelheid en transparantie leveren rhythm and pace. Het is zoals het in de handleiding van de versterker staat: "probeer het eens maar overdrijf niet". Dat ga ik ook niet doen. Ik laat het zo. Met andere woorden: "Ik onderzocht en ik behoud het goede".

Naschift:

Wie meer wil weten van de historie van bijvoorbeeld JJ Electronic (Tesla) of van Electro Harmonix kan dat vinden op internet. De diehard buizen liefhebber weet dat allang. Het bovenstaande epistel is in het bijzonder bedoeld voor diegenen die graag met buizen werken, die net als ondergetekende nooit zelf zullen gaan bouwen, maar wel nieuwsgierig zijn naar resultaten als je met verschillende merken buizen "speelt".

Prijzen:
PL 12AU7 25,00 euro/stuk
PL 12AX7 25,00 euro/stuk
PL KT-88 65,00 euro/stuk
JJ ECC82 10,55 euro/stuk
JJ ECC83S 9,10 euro/stuk
JJ KT-88 39,45 euro/stuk
Sylvania JAN 5814A 20,00 euro/stuk (geschatte waarde)

Importeur JJ Electronic:
Automatic Electric Europe
Witte Paal 212
1742 LA
Schagen
Tel: 0224-296077
Fax:0224-216623
E-mail automatic.electric.europe@12move.nl
Web www.ae-europe.nl