H.A.T LA2 MkII lijnversterker

De dag dat ik op bezoek kwam bij Hanze Hifi in Zwolle voor een hi-visit ontdekte ik in het souterrain versterkers die mijn begerigheid meteen opwekten. Met het simpele opschrift H.A.T. Ze stonden in diverse fases van afbouw her en der verspreid. De trigger voor mij was op dat moment de eenvoud die de versterkers uitstraalden.

De fraaie opbouw en de liefde die ogenschijnlijk in het ontwerp was gestoken. Het Spartaanse en super functionele uiterlijk maakte de versterker nog begeerlijker en tijdens de hi-visit is in het gesprek met Jaap Pees, mede ontwerper en bouwer, de afspraak gemaakt een versterker een paar weken ter beschikking te krijgen. Om thuis aan de tand te voelen. Een gelukkig mens vond een paar weken later een doos op de stoep met daarin een LA2 Mk II lijnversterker. Na afloop van de recensieperiode bleef een leegte achter, jammer dat ik de versterker moest teruggeven. Mijn mooie boek was uit, nu kunt u het lezen. Eerst over de muziek, verderop over de techniek.

De H.A.T. LA2 Mk II past als een vis in het water in mijn set. De bronnen bestaan uit een Transrotor platenspeler met Phase Tech element en een E.A.R. buizen phono versterker. De tweede bron is een Lua Cantilena SEL cd speler, die onlangs zwaar is gemodificeerd door Tentlabs. De eindversterker is een Ayon Audio 300B, aangesloten via de lijningang waardoor de interne voorversterker van de Ayon buiten de muziekketen blijft. Tot zo ver allemaal buizenapparatuur. Als derde bron deed veelvuldig een Magnum Dynalab tuner dienst. De luidsprekers zijn een paar Focal 937Be types, aangesloten met Crystal Cable Speak Reference kabel. Alle gebruikte interconnects zijn eveneens van Crystal Cable, waaronder Connect Ultra en Reference. De stroomvoorziening, waarop ook de H.A.T. is aangesloten, bevat een Kemp Powersource en Balanced Isolator Source. Ik gebruikte voor de LA2 het meegeleverde Hanze Hifi netsnoer. Het is belangrijk op de polariteit van de netspanning te letten. Herkenbaar op de versterker aan een gekleurde stip naast de euroconnector. Her en der maak ik gebruik van wat toeters en bellen als plexiglas isolatie platen, Quadraspire voetjes en een mooie draaitafelvoeding van Transrotor. Dat moet genoeg zijn om de H.A.T. op zijn merites te beoordelen.


Muziekgenieten

Vanaf het eerste moment dat de H.A.T. speelt vallen twee dingen op: de transparantie en de ongekleurdheid Transparant in de hoeveelheid details die de H.A.T. schijnbaar moeiteloos laat passeren, ongekleurd in de zin van neutraal. De H.A.T. probeert het geluid geen eigen gezicht mee te geven. Ongeacht de bron die op dat moment is aangesloten. Meestal begon ik de luistersessies met een poosje radio luisteren. Daarmee krijgt de apparatuur de tijd om door en door warm te worden, terwijl ik aangenaam word vermaakt. Met alle buizen gloeiend en warm zakte ik vaak licht door de knieen om een lp op de mat te vlijen.

Zoals de plaat van Vienna Teng die nu speelt: het in mijn oren heerlijk klinkende “Warm strangers”. Muziek van Teng legt vaak een nadruk op pianospel, een instrument dat de dame zelf bespeelt. Vienna heeft een kleine stem, die op een mindere installatie al snel heel “gewoontjes” klinkt. Is de set in balans, dan is ze in staat de aandacht volledig vast te houden en samen met haar pianospel de luisteraar te boeien. De LA2 is een versterker die dat heel goed heeft begrepen. Vienna heeft alle ruimte om voor haar band, zittend achter de piano, juist de aandacht te trekken door haar beperkte volume. Ze staat als een rots in de branding. De begeleiding is uitstekend en lekker vol met details waar de LA2 van lijkt te smullen. Op een natuurlijke manier weergeven is echt zo makkelijk niet, neemt u dat van mij aan. Ik herken de klasse van H.A.T. binnen een paar minuten. Het zoeken naar het hoe en waarom of eventuele onvolkomenheden is een reis door de tijd met een massa materiaal.

Illustrerend voor het stereobeeld wat de LA2 kan opbouwen is een cd van Ray Charles, waar Ray in alle bescheidenheid de titel aan heeft gegeven “Genius loves company”. Ik pak de vrouwen uit de company waaronder: Diana Krall, Norah Jones, Bonnie Raitt en vooral Natalie Cole die “Fever” tot leven laat komen. Wie zelfs met de ogen wijd open kans ziet om te bedenken dat het geluid uit de luidsprekers komt moet de oorarts dringend bezoeken. Losheid is een kenmerk van de LA2 Mk II. De versterker herschept de opname in de ruimte, iets waar de modificatie van de Lua tevens een belangrijke rol in speelt, in combinatie met de Quadraspire voetjes waarop de speler staat. Het resultaat is een stereobeeld met diepte, breedte tot ver buiten de speakers en een prachtige hoogte-afbeelding. Het beeld bouwt, net als de instrumenten, van laag naar hoog op. Drums laag, bas laag, keyboard op tafelhoogte. Dan stem, slagwerk en daarboven blazers. Ik zou willen dat een live concert zo mooi die laagjes kent. Wat overigens ook live mogelijk is, als men die afschuwelijke PA systemen maar uit laat staan en mijn stoel goed staat.

Belangrijk in de positieve indruk die de H.A.T. geeft, is de dynamiek die ongeremd vrijkomt. Buizen mogen een vloek zijn in de oren van moderne technici, in dynamiekweergave zijn ze dankzij de hoge voedingspanningen naar mijn idee onnavolgbaar. Misschien gelijk het juiste moment om aan te geven dat de H.A.T. LA2 Mk II een uitermate moderne versterker is, die door zijn neutraliteit niets heeft van het ten onrechte verkondigde “warme buizengeluid”. Een weergave die hoort bij vintage versterkers met slechte buizen en lekkende condensatoren. Eigenlijk mag het niet uitmaken of je een versterker bouwt met transistoren of met buizen. Het resultaat moet muziek maken, neutraal zijn en volmaakt transparant. Elektronica is een middel, geen doel. Inmiddels speelt Ray lustig verder en komt Natalie in beeld. Het is puntig, snel, raak. Natalie heeft “bite” naast Charles. Een dame die zich met haar stem de kaas niet van het brood laat eten. Een stem die indruk maakt, dwingt, kracht heeft. De knippende vingers breed uitgespreid. Drums klappend om Natalie te bedwingen. Ik krijg er koorts van, kan ik u vertellen. Bovendien krijg ik er nooit genoeg van, zó lekker is met name deze track van de cd.

Duidelijk niet de zwakste schakel

Ik maak even een kort uitstapje naar mijn E.A.R. 834L voorversterker. Ook buizen, ook simpel van opzet. Draai ik met die voorversterker hetzelfde nummer “Fever”, dan blijkt dat het stereobeeld kleiner is, minder diep en vooral minder mooi uitgesmeerd in de hoogte. De stem van Natalie is lang niet zo bijtend echt als daarnet. Ze is eerder de gelijke van Ray dan de overheersende partij. U hoort mij niet zeggen onaangenaam, u mag wel lezen: kwalitatief een stap terug in alle opzichten. Zoals detailweergave, kleuring, transparantie en natuurlijkheid. De laagweergave waar ik aan gewend ben geraakt met de H.A.T. verandert in rommeliger, drukkender, minder diep. Zelfs met de subwoofer die weer aan kan, haal ik niet de laagste frequenties die daarnet zo gemakkelijk langs kwamen. Het is goed, weer eens met de neus op de feiten te worden gedrukt door een H.A.T. versterker waar kennelijk heel veel vakmanschap in is gekropen. Hij stelt het referentiekader scherp.

Ik ben echt de rotste niet en maak u graag deelgenoot van alle dingen die ik vind mankeren aan de H.A.T. LA2 Mk II, alleen kan ik er zo weinig vinden. De weergave laat weinig te wensen over. Ik kan hoogstens vallen over gemak en mogelijkheden. Ik zou graag een tweede lijnuitgang zien voor mijn subwoofer die werkeloos staat, beteuterd met de loshangende interlink. Of een afstandbediening voor het volume (optioneel leverbaar). Dan hoefde ik niet op te staan om “Eine kleine Nachtmusik” van Mozart harder te zetten. De Tacet opname, volledig gerealiseerd met buizenapparatuur, draait als een zonnetje onder de diamant van de Phase Tech P-3 door. Ik ben bang dat de beperkingen die ik in de set heb, te herleiden zijn naar de luidsprekers, de eindversterker en de akoestiek. Een 300B, zelfs een 300B-XLS is nu eenmaal niet in staat het geweld te leveren van 200 Watt transistorversterker met een dempingfactor van 1000 of meer. Een passieve luidspreker blijft de mindere van een actieve broer. Een huiskamer waarin geleefd moet worden is geen volmaakte ruimte.

Niettemin geniet ik met volle teugen van een Pools kamerorkest dat tot in de finesses laat horen, waar de set wèl toe in staat blijkt. Helderheid zonder scherpte. Een stereobeeld waar je in kunt stappen. Transparantie tot in de minieme details. Aangenaam van klank, boeiend en los van elektronica en luidsprekers. Uit ervaring weet ik, dat een mee-ademende subwoofer er qua ruimtelijke weergave nog een schepje bovenop kan doen en dat dit vaak een welkome aanvulling is als ik met mijn eigen E.A.R. lijnversterker werk. De H.A.T. gaat zelf al dieper en is krachtiger in de laagste regionen. De Focal 937Be gaat daar strak mee om en wappert met de conussen de broekspijpen opzij als het moet. Daardoor mis ik de subinformatie nauwelijks. Zeker niet met een kamerorkest dat zo huiskamervullend staat te spelen. Heen en weer gaat de muziekkeus.

“Sensus” van Cristina Branco schuift het vinyl tijdelijk ter zijde om plaats te maken voor een zilveren schijfje. Geen woord Portugees kan ik verstaan. Dat maakt ook helemaal niet uit. Ik zou de woorden kunnen volgen in het meegeleverde drietalige tekstboekje van de cd, maar ik wil me daar geen zorgen om te hoeven maken. De stem, de gitaren, het is meeslepend genoeg. “Sensus” doet precies wat de naam zegt, de cd prikkelt de zintuigen. Op een manier die rust brengt in een jachtig bestaan. De terugkeer naar een goed, soms eenvoudige leven, weg van de drukte van de grote stad waarin ik dagelijks mijn weg moet vinden. Als ik “Sensus” draai op een willekeurige set blijft eenzelfde gevoel bestaan, al is de impact veel en veel minder. Bovendien is de stem van Branco niet altijd even prettig op een mindere installatie. Hij kan door de ziel snijden en de hardheid aannemen van een glassnijder. De combinatie met de H.A.T. laat spelen op realistisch niveau toe, zonder enig probleem. Technisch gezien valt de kwaliteit van de gitaarweergave op. Om tokkelen weer te geven en de indruk van een echte gitaar te wekken is het belangrijk, dat een versterker snel is. Het eerste moment dat een snaar wegschiet van de nagel of het plectrum informeert onze hersenen, of we luisteren naar ingeblikte muziek of een echte gitaar. Hoe beter de weergave van dat eerste moment, hoe sneller we onze hersenen in een waan kunnen brengen. Dat deze gedachte in mij opkomt, moge duiden of een vette voldoende in die richting voor de LA2 Mk II.

Nog een keer vergelijken

Een tweede uitstapje naar de E.A.R. Opnieuw is alles kleiner en beperkter. Wat nu met name opvalt, is dat de snelheid van het tokkelen minder is geworden. Ik zit wat minder op het puntje van de stoel dan daarnet. Ik meen ook meer vervorming te horen, kleuring wellicht, het kan minder hard spelen om aangenaam te blijven. De E.A.R. is aanzienlijk voordeliger, edoch eens te meer blijkt dat alle waar naar zijn geld is. Het wordt opnieuw wennen aan mijn eigen geluid als de H.A.T. terug naar Zwolle gaat.

Jazz en pop kwamen nog niet aan de orde. Bij mij in de afgelopen weken wel, al zette ik daarvan niets op papier. Een omissie die ik in deze alinea zal maken. Met een simpele beweging draai ik Branco de nek om en maak de stage vrij voor Fleetwood Mac met “Tango in the night”. Een oude lp van niet al te beste kwaliteit. Lekkere muziek, dat wel. De LA2 Mk II laat niet onverbloemd dat de plaat niet is opgenomen met kostbare buizenapparatuur, bediend door klankliefhebbers. Niettemin is de weergave meer dan de moeite waard door snelheid, directheid en aanstekelijk ritme. Drums van Fleetwood zelf vormen een stevige basis waartegen de overige bandleden leunen. Een stuwende bas maakt zijn loopjes om de basdrum heen. Meerstemmige zang blijft ruimschoots meerstemmig, gaat niet ten onder in geweld of een complex geheel. Voordat ik het weet, danst mijn laptop heen en weer op de knieën. Zonde dat ik het allemaal moet opschrijven, luchtgitaar spelen of mee drummen is immers veel leuker. Dat zou u zelf kunnen doen als uw versterker net zo lekker weergeeft als de H.A.T. in mijn set doet. Blijvend tijdens elk soort muziek is de opbouw van de soundstage. Daarin is de LA2 een heel belangrijke rol aan het vervullen. Vrijheid en ruimte. Echo in de opname maakt het stereobeeld nog groter en vooral telkens dieper en dieper. Na een avontuur met actieve ATC speakers waarop dezelfde plaat snoeihard speelde heeft het een poosje geduurd voordat ik de eigen set opnieuw ontdekte en pruimde. Twee componenten brachten elk op hun eigen manier genieten terug in beeld. De modificatie van de Lua voor digitale weergave en deze H.A.T. voortrap voor zowel digitaal als analoog. Vooruit, ik heb u jazz toegezegd.

Mag het Silvia Droste zijn met haar cd “Audiophile voices”? Ooit door iemand op attent gemaakt. Zelden komt de cd uit de kast, omdat de opname weinig of niet gemanipuleerd is om een groot publiek aan te spreken. Met andere woorden, recht, rauw, echt. Veel van de apparaten die hier in huis de revue passeren vallen ermee door de mand en maken luisteren naar de cd tot een onplezierig moment. Daarmee is die apparatuur niet slecht, wel ongeschikt omdat het balanceert tussen lief voor het oor en audiofiel. Zoals u weet is een compromis een overeenkomst tussen twee partijen, die daarna geen van beide hebben gekregen waar ze om vroegen. De H.A.T. is geen compromis in die zin, het is een kameleon. Hij heeft geen eigen gezicht of wens. Geeft slechts door wat in de aanbieding is. Dat blijkt uiteindelijk voor meer soorten opnames eerder de juiste weg dan een veel gevonden “aanhoorbare verdoezeling met een romantische saus”. In jazz vind ik snelheid belangrijk. Uitgedrukt in de Engelse term Pace & Rhythm. Naim apparatuur heeft dat heel erg en klinkt met jazz haast altijd bovengemiddeld. Goed ontworpen buizenschakelingen ook. Dat is terug te horen over de hele cd van Silvia Droste. Het maakt muziek toegankelijk. De vele tempowisselingen zijn in haar jazz vertolking niet onrustig, maar juist spannend. Jazz is naar mijn idee bij uitstek geschikt om pakkend en pittig te zijn. Snelle drums, scheurend koperwerk, volle bas, uithalen met een stem, de LA2 heeft klaarblijkelijk nergens een probleem mee.

De techniek in een notendop

H.A.T. bestaat uit twee ontwerpers, Jaap Pees (Hanze Hifi) en Richard Herman (ex-Eringa Geluid), die in eigen beheer buizen (voor)versterkers ontwikkelen waarvan de LA2 Mk II een voorbeeld is. De basis voor de LA2 is gelegd in 1995. Met als opzet het bouwen van een versterker als een “rechte draad met versterking”. Belangrijke overwegingen bij het ontwerp om het schoon en dynamisch te maken waren onder meer een korte signaalweg en een ruim bemeten gestabiliseerde hoogspanning en gloeidraad voeding. Een voeding is namelijk klankmatig net zo belangrijk als de versterkerschakeling zelf . De versterker moest in staat zijn alles aan te sturen, ook transistoreindversterkers. Een versterker die zonder toeters en bellen is opgebouwd voor dagelijks gebruik. Een betrouwbare uitstraling heeft met massief gedraaide aluminium knoppen en een gefreesd front en achterpaneel.

Mechanisch is de kast op diverse kritische plaatsen gedempt en zijn er goed dempende rubber voeten toegepast. Intern vinden we zeer hoogwaardige componenten zoals vergulde teflon cinch bussen, een interne bekabeling van teflonzilver, een Elma bronkeuzeschakelaar met vergulde kontakten en een geselecteerde Alps volume regelaar. Buizen zijn naar wens van de klant leverbaar. Standaard zijn nieuw geproduceerde Tungsol 6SN7 buizen. Als alternatief kunnen NOS buizen ingezet worden. Vooral de eerste buis is klankmatig erg belangrijk. Daar doet de Dumont 5692 het volgens H.A.T. erg goed, de professionele uitvoering van de 6SN7. De aan mij beschikbaar gestelde LA2 speelde inderdaad met een Dumont en een Tungsol.

De versterker schakeling is klassiek van opzet, een trap versterking optimaal ingesteld met een 6SN7 buis, daarachter een 6SN7 buizenbuffer. Met halfgeleiders optimaal ingesteld. In de hele signaalweg zit maar één condensator, een polyproyleen van MIT. Verder zijn bij de standaard uitvoering Dale mil- spec 1% weerstanden toegepast. De voeding is overgedimensioneerd, hij kan vier maal meer stroom leveren dan gevraagd. De transformator is op specificatie gewikkeld, mechanisch stil omdat hij is geïmpregneerd en daarna in de oven gedroogd. De trafo heeft een aardscherm tegen netstoringen. Verder is er een mute start up circuit via een relais, dat niet in de signaal weg zit om te zorgen voor een idiot proof werking zonder hinderlijke in of uitschakel verschijnselen. De Alps volumeregelaar wordt als zogenaamde shunt regelaar gebruikt. Hij zit daarmee slechts “zijdelings” in de signaal weg.

De belangrijke shunt weerstand is een Vishay bulk foil. In een duurder model gebruikt H.A.T. een 41 standen stappenregelaar met perfecte gelijkloop vanaf de eerste stand, die daardoor een nog stabieler stereobeeld geeft over het hele regelbereik. De schakeling heeft een geringe versterking van 12 dB (meer is niet nodig), een zeer lage vervorming (kleiner dan 0,1 %) en een signaal/ruis verhouding groter dan 80 dB. Zo goed als stil en uiteraard zonder brom. De uitgangimpedantie van de versterker ligt rond de 600 Ohm. Het frequentiebereik loopt van 10 Hz tot 80 kHz. De gloeidraad van de buizen wordt langzaam ingeschakeld ter bevordering van de levensduur. De buizen hoeven bij dagelijks gebruik slechts om de 4 tot 5 jaar vervangen te worden, ofwel bij 70% van de nominale meetwaarden vast te stellen op een AVO VCM 163 buizentester.

Extra opwaarderingen of persoonlijke wensen zijn mogelijk bovenop de standaard uitvoering. Genoemd is al de 41 standen volume regelaar. Ook mogelijk is een Alps volumeregelaar met afstandbediening, maar die is in het kader van meer “bewegen” en gevolgen voor de geluidskwaliteit af te raden. De ingangsbuis kan tegen microfonie mechanisch ontkoppeld worden van de print. Het vervangen van Dale weerstanden in de signaalweg door Vishay bulk foil maakt de versterkerschakeling nog stiller en schoner, voor nog meer kleine details. Vishay bulk foil behoort klankmatig tot de absolute top en deze weerstanden hebben een verbeterde signaalruis verhouding van meer dan 10 dB ten opzichte van standaard metaalfilm en meer dan 20 dB tegenover koolfilm.

Met Vishay zakt de “versmering” nog verder weg en ontstaat het gevoel dat de dynamiek is toegenomen met iets meer hoorbare kleine details in de weergave. Tenslotte valt te noemen de keuze van in en uitgangsbekabeling, bijvoorbeeld puur zilver of koper. Een extra uitgang ten behoeve van een subwoofer of bi-amp. De kleur van de led indicatie (klassiek rood, modern blauw etc.), vergulde knoppen en EAR isolatie voeten.

Heb altijd trek

Het is goed u te realiseren welke belangrijke rol een lijnversterker in een set speelt. Mijn ervaring is, dat juist dit component een set kan maken of breken. Een bron is belangrijk, een eindversterker, de luidsprekers en de akoestiek ook. Ergens in die keten staat een component dat alle informatie vanuit de bron moet doorlaten op het door u gewenste niveau. Een lijnversterker is eerder een verzwakker dan een versterker. En daar zit de kneep. Met het verzwakken beïnvloedt de versterker klank, snelheid, transparantie e.d. Experimenteren met voorversterkers levert grotere en belangrijkere verschillen op dan experimenteren met eindtrappen of bronnen, is mijn ervaring geworden door de jaren heen. Om die reden wilt u hier lezen wat vind ik van de H.A.T. LA2 Mk II lijnversterker. Ontworpen door Het Audio Team en gebouwd bij Hanze Hifi in Zwolle. Welnu, H.A.T. mag voor mij ook staan voor Heerlijk Audiofiel Transparant.

Er zouden nog wat meer letters aan de naam toegevoegd mogen worden als: muzikaal, levendig, dynamisch, snel en ruimtelijk. De versterker die deel uitmaakte van mijn set heeft me vanaf het eerste moment kunnen overtuigen van zijn kwaliteit. In de weken die volgden maakte een aanvankelijke euforie (verliefdheid?) ruimte voor een permanent gevoel van weldadigheid (echte liefde?). De eerste indrukken werden keer op keer bevestigd, ongeacht de soort muziek die speelde. Ongeacht het volume. Ongeacht de bron. Telkens bleef na het luisteren een gevoel van weldadigheid hangen. Een tevreden gevoel, zoals je dat kunt hebben bij een mooie malt whisky die een uitstekende maaltijd afsluit, genoten in het gezelschap van intieme vrienden. Het doorbrengen van een avond met onder meer Cristina Branco en Vienna Teng behoort tot de mogelijkheden van de H.A.T. versterker. Dat is toch het heerlijkste dat u kan overkomen. Tevreden genieten en vergeten dat techniek het werk doet. De LA2 Mk II is als een meesterkok, scheppend, creërend, gebruik makend van pure ingrediënten. Hij brengt de smaak van elk verwerkt product volledig in harmonie met elkaar naar de papillen. Alles kan altijd beter, ook een voorversterker, mits er een prijskaartje aan mag hangen. Dit H.A.T. product, waar ik van genoot, heeft een klasse die mij heel lang gelukkig zou kunnen maken als hij hier mag blijven staan. De prijs is zeer schappelijk in verhouding tot de kwaliteit van de gebruikte onderdelen, de kosten voor de ontwikkeling, de bouw en de klankeigenschappen. Helaas komt aan elke logeerpartij een einde en keert een logé terug naar zijn eigen huis en haard. Ik zal zijn bed warm houden voor een volgende keer. Want ik H.eb A.ltijd T.rek in zulke mooie versterkers.


Naschrift:
Mijn vrouw heeft mij onlangs nog te kennen gegeven dat ik niet alles kan kopen wat mijn ogen zien en mijn oren horen. Een typische mannenkwaal, zegt ze. OK, niet alles, maar wel sommige dingen. De H.A.T. LA2 Mk II bleef na de recensie nog even staan tot ik gelegenheid zou hebben om naar Zwolle af te reizen. In die periode besloot ik de versterker simpelweg niet terug te brengen en vroeg Hanze Hifi om de rekening. De enige manier om van een juweel van een versterker geen afscheid te hoeven nemen. Hij is nu van mij!


Prijs:
In de geteste uitvoering 2500 euro
Tegen meerprijs zijn diverse opties leverbaar (zie tekst).


Informatie:
Hanze Hifi
Zwolle
Telefoon 038-4221333
Email jaap@hanzehifi.nl
Web www.hanzehifi.nl