WERELDPRIMEUR: NAD M2 Direct Digital Amplifier

Voor ik een en ander aan de tekstverwerker ga toevertrouwen over het revolutionaire versterkerontwerp van NAD waar ik de afgelopen dagen uitgebreid naar heb mogen luisteren moet ik eerst een kleine geschiedenisles geven. Een kleine, maar voor uw begrip van het belang van deze nieuwe versterker wel essentieel.

[nadM2]

In de jaren 60 ontwikkelde de briljante elektronicus Gordon Edge een nieuw versterkerprincipe dat de aanduiding Klasse “D” meekreeg. Het ontwerp was revolutionair, maar klonk nog voor geen meter. In de jaren 70 pikte Infinity Systems het principe weer op, verbeterde de performance, maar slaagde er desondanks niet in om hun SWAMP versterker commercieel en klankmatig tot een succes te maken. De eerste versterkerontwerpen met een Klasse “D” schakeling die eind jaren 70 op wat grotere schaal op de markt kwamen waren de TA-N86 en 88 van Sony. Die gebruikten echter J-Fet transistoren die te traag bleken te zijn voor deze toepassing, waardoor menige versterker voortijdig het loodje legde, de aangesloten luidsprekers met zich meenemend. De tijd schreed voort, en zo ook de ontwikkelingen op elektronisch gebied.

Dertig jaar later zijn Klasse “D” versterkers populairder dan ooit. Het hoge rendement van deze schakelingen is bij uitstek `groen` en dus goed voor veel media-aandacht, en bovendien klinken sommige moderne Klasse “D” versterkers inmiddels goed tot zeer goed. En toch willen audiofielen er niet echt aan, omdat `ouderwetse` Klasse “A” of “AB” ontwerpen klankmatig nog steeds superieur zijn.

Tegen de millenniumwisseling was het verschil tussen de diverse versterkerprincipes zo ver genivelleerd dat NAD besloot om uitvoerig onderzoek te gaan verrichten naar diverse Klasse “D” oplossingen. De grote doorbraak kwam toen Zetex, een Britse fabrikant van halfgeleiders, een nieuwe, volledig digitale schakeling aan NAD presenteerde die enorm potentieel bleek te hebben. De samenwerking werd sterk geïntensiveerd, en leidde uiteindelijk tot het unieke ontwerp dat nu in de M2 is uitgekristalliseerd.

Geen traditionele Klasse “D”

De M2 is een volledig digitale versterker, en verschilt om die reden fundamenteel van andere Klasse “D” ontwerpen, die een inkomend digitaal PCM signaal eerst omzetten naar analoog, waarna het weer moet worden omgezet naar een PWM signaal. NAD`s Direct Digital Amplifier techniek zet de PCM signalen rechtstreeks (digitaal) om naar PWM. Een belangrijk verschil, omdat bij een omzetting van digitaal naar analoog en weer terug signaal verloren gaat, en ongewenste artefacten worden toegevoegd. Ten opzichte van een traditioneel systeem slaat de M2 zelfs nog veel meer stappen over. In een set met een cd-speler en een analoge versterker zitten gemiddeld 12 verschillende omzetters, buffers, toonregelingen, voor- en eindversterkingstrappen en kabels. Die allemaal hun invloed op het signaal uitoefenen. De M2 doet het in 3 stappen: de digitale PCM datastroom, de digitale omzetter die meteen als `Powerdrive` fungeert door de modulatie van het signaal te verhogen of te verlagen en zo het uitgangsvermogen te veranderen, en de luidsprekerkabel.

Het is dus in feite een D/A converter met een enorm uitgangsvermogen. Ruim 250 watt  staat de luisteraar onder alle omstandigheden ter beschikking, met een dynamisch vermogen van ruim 500 watt. Door de toepassing van het `Powerdrive` gedeelte is er overigens geen verschil in uitgangsvermogen bij 8 of 4 Ohm. Daarbij heeft de M2 vervormings- en ruiswaarden die zo ver onder die van een traditioneel systeem liggen dat je gerust van de `meest geavanceerde` versterker ter wereld mag spreken. En dat doet NAD dan ook niet zonder enige trots.

De eerste kennismaking

Het technische gedeelte kan nog veel uitvoeriger worden besproken dan ik hier doe, maar verdere details schenk ik u tot we misschien nog eens een test van een productie-exemplaar kunnen publiceren. Waar ik in een eerder blogbericht al vertelde over mijn eerste kennismaking met deze versterker in Essen (Dld.) kregen we onverwacht de zeer exclusieve mogelijkheid om één van de drie bestaande prototypes in onze redactionele luisterruimte uitvoerig aan de tand te voelen.

Het exemplaar dat nu bij ons zijn kunsten staat te vertonen heeft dus geen serienummer, maar directeur Cas Oostvogel van importeur AND Benelux vertelde mij dat de productie-exemplaren die binnenkort uit de fabriek gaan rollen klankmatig op hetzelfde niveau  zullen presteren. Het enige verschil ten opzichte van het prototype wordt een wat minder uitgebreide interne afscherming, die uiteindelijk geen klankmatig verschil bleek te maken, en dus kan worden weggelaten. Better safe than sorry, zeg ik altijd maar.

In perspectief

Een belangrijke reden dat wij deze primeur krijgen is dat in onze luisterruimte een van de zeer weinige andere volledig digitale versterkers staat, namelijk de legendarische TacT Millennium Mk1. Een ander merk, een iets ander ontwerp, maar het lijkt er toch wel heel erg op. Deze TacT heeft echter een paar fundamentele `aandachtspunten` die in specifieke gevallen tot wisselende resultaten kunnen leiden. Zo heeft hij een dempingsfactor die zo nogal laag is. Zo laag dat sommige Single Ended Triode ontwerpen het bij wijze van spreken nog beter doen op dat vlak. En dat kan zeker bij hogere vermogens, problemen opleveren met luidsprekers die liever wat strakker in bedwang gehouden worden. Denk daarbij aan flodderig laag en een omfloerst ruimtelijk beeld.

Een ander punt is het uitgangsfilter van digitale- en Klasse “D” versterkers. Om het muzieksignaal dat uiteindelijk naar de luidsprekers gaat volledig van alle door de schakeling toegevoegde digitale hoogfrequent artefacten te ontdoen moet een sterk HF filter worden ingezet. Dat filter wordt beïnvloed door de impedantie van de luidspreker, die niet bij elke frequentie gelijk is, waardoor de frequentiekarakteristiek in het hoog verandert. Door deze wederzijdse beïnvloeding ontstaat dus een per combinatie een  verschillend muzikaal resultaat. Door een geavanceerde feedbackloop toe te passen kon dit probleem in de M2 zo ver geminimaliseerd worden dat het verwaarloosbaar is.

Als laatste is er het `probleem` van de dynamische reserve. De TacT heeft prachtige cijfers voor vervorming, maar dan wel tot precies 150 watt. Eén watt meer (letterlijk) introduceert bijna 100% vervorming, en op dat moment schakelt de versterker de uitgangstrap los van de luidsprekers. Een uitstekend beveiligings-systeem dat heel goed werkt, maar bij harder spelen van zeer dynamische muziek kan het voor problemen zorgen.

Is de Millennium daardoor een slechte versterker? Absoluut niet! We gebruiken hem niet voor niets als referentie. Het zijn echter een paar significante `kleinigheden` waar je rekening mee moet houden. Met de Master Contemporary C luidsprekers in onze referentieset combineert de TacT overigens geweldig.

En dan nu: Muziek!

Bij de presentatie in Essen had de M2 al een zeer goede indruk gemaakt, maar de beperkingen van de situatie ter plekke maakten het vellen van een goed oordeel nogal lastig. Onze eigen luisterruimte ken ik erg goed, waardoor de enige variabele factor de nieuwe versterker was.

Een groot aantal cd`s kwam aan bod, waarbij bewust een keuze was gemaakt uit zowel audiofiele opnames als `gewone` registraties. Het is wat mij betreft zinloos om uitsluitend naar briljant opgenomen, maar muzikaal vaak minder interessante muziek te luisteren. Een hifi-component moet tenslotte ook uit de voeten kunnen met wat een gemiddelde muziekliefhebber in de platenkast heeft staan. Ik zal een paar opmerkelijke luisterervaringen nader toelichten.

Als eerste werd intensief geluisterd naar de track Small Hours, van de prachtige Deluxe Edition van John Martyn`s album One World. Deze verstilde track werd om 3 uur `s nachts opgenomen aan de rand van een meertje, en de nachtelijke atmosfeer wordt versterkt door geluiden van kabbelend water en zacht snaterende ganzen. De TacT bouwt een prachtig klanklandschap, waarbij het buitengevoel goed merkbaar is. Bijna negen minuten totaal luistergenot. Overschakelen naar de M2 brengt een bijna fysieke schok teweeg bij de aanwezige luisteraars. Waar eerst een `vermoeden` van kabbelend water op de achtergrond te horen staan we nu echt met opgerolde broekspijpen met de enkels in het water, terwijl de muziek zich om ons heen ontspint. De ganzen zijn ook veel duidelijker hoorbaar, bijna te tellen. En de plaatsing van de instrumenten is nauwkeuriger, beter afgebakend in de ruimte, tegen een pikzwarte achtergrond. We kijken elkaar aan en weten: dit is heel erg goed.

De dynamische weergave wordt getest met een audiofiele cd; The Sheffield Lab Drum & Track Disc in de XRCD24 remaster op LIM. De drum-improvisatie van Jim Keltner die daar op staat is uiterst virtuoos en heeft een enorme energie. De nogal droge opname knalt echt de ruimte in. Hoewel het verschil met de TacT hier iets kleiner lijkt wint de M2 toch op punten vanwege de betere controle in het laag en de snellere start- en stoptijden. Er kan aanzienlijk luider gespeeld worden voor de Master luidsprekers mechanisch gaan protesteren (don`t try this at home...), en er is een betere focus op de verschillende onderdelen van het drumstel. Hierdoor ontstaat, ondanks de adembenemende presentatie, ook weer een heleboel rust in het geluid.

De inmiddels nog slechts moeizaam te verkrijgen cd Songs From The Cold Seas van Hector Zazou staat vol met avontuurlijk gearrangeerde tracks. Een keur aan internationale artiesten speelt en zingt volksliederen die afkomstig zijn uit de gebieden rond de noordelijke zeeën. Jane Siberry vertolkt het prachtige nummer She`s Like The Swallow, waarin haar stem af en toe zo fors uithaalt dat veel versterker/luidspreker combinaties er op dichtlopen. Bij de TacT had ik op hoger volume soms de neiging om het volume naar beneden bij te stellen. Een bepaalde druk op de oren die niet prettig was verstoorde de waarneming van het prachtige ruimtelijke beeld en de vele kleine productiedetails die in deze opname zitten.

Hier toonde de M2 weer zijn klasse door de kracht in de stem te handhaven, maar de vervelende druk (het scherpe randje om de stem) weg te laten. Hierdoor klonk de opname veel opener, gedetailleerder, tonaal rijker en geconcentreerder. Dat gold tijdens de luisterperiode in feite voor alle beluisterde muziek. Een heleboel mensen, waaronder ikzelf, zouden bijzonder gelukkig worden van een TacT in hun geluidsinstallatie. Zonder direct vergelijk vallen de – voor de beschrijvingen hier toch wel wat uitvergrote – kleine steekjes die de TacT laat vallen gewoonweg niet op. Pas wanneer de M2 er naast wordt gezet hoor je dat de TacT langer geleden is ontworpen, en dat de techniek sindsdien niet heeft stilgestaan.

Het voorlopige oordeel

Concluderend kan ik zeggen dat de M2 op alle fronten in meerdere of mindere mate beter presteerde dan onze referentie. Dat is een knappe prestatie, en alleen al daarom ga ik de M2 van harte aanbevelen. Onder voorbehoud van het feit dat ik naar een prototype heb geluisterd wel te verstaan. Het geluid van de M2 is zo schoon, zo snel en zo natuurlijk dat ik bijna durf te beweren dat NAD er in geslaagd is het theoretische ideaal van een `draad met ingebouwde versterking` te creëren. Er wordt niets toegevoegd, en niets weggelaten.

Als het bronmateriaal deugt is audiofiele gelukzaligheid uw deel. Als het bronmateriaal magertjes is blijkt de M2 verrassend vergevingsgezind. Volgens mij heeft dat te maken met het feit dat het signaal uiterst zorgvuldig wordt behandeld. Een zwakkere opname waar ook nog eens een bepaalde vervorming aan wordt toegevoegd wordt er uiteraard niet beter op.

De vormgeving is zoals we die kennen van de overige apparaten uit NAD`s Master Series, de afwerkingsgraad is extreem hoog en luxueus. De bediening is intuïtief, en de M2 heeft naast een keur aan digitale ingangen (tot de professionele AES/EBU standaard aan toe) ook nog drie analoge inputs – waarvan één gebalanceerde – die zijn voorzien van een zeer goede A/D omzetter. Die kunt u bijvoorbeeld gebruiken voor uw high-end platenspeler (met losse phonotrap, die zit niet in de M2). Ja, het woord high-end is gevallen. Want zonder enige reserve mijnerzijds behoort deze M2 beslist tot die soms wat ongrijpbare topklasse van de hoogwaardige hifi.

Er zijn eigenlijk maar twee belangrijke nadelen aan dit apparaat. Het eerste nadeel is de merknaam. Iedere audiofiel heeft een soort droomlijstje in zijn hoofd van esoterische merken die `het` zijn. NAD staat daar niet op. Dat klinkt hard, maar ik mag het zeggen van Cas Oostvogel. Want hij realiseert zich terdege dat NAD nu eenmaal geen grote reputatie heeft binnen de high-end. Dat is overigens eenvoudig op te lossen door zonder voorbehoud te luisteren naar de M2.

Het tweede probleem is de prijs. Met de nu verwachte 6.000 euro is die laag. En voor u mij gaat beschuldigen van elitarisme wil ik daar aan toevoegen: gezien het gebodene. U krijgt voor dat bedrag een fantastische D/A converter, een superbe eindversterker, ruim voldoende aansluitingen voor alle toepassingen, en alles in 1 relatief compact, fraai en functioneel apparaat. Maar binnen de high-end is dit bedrag peanuts. Sommige liefhebbers geven dat uit aan één netsnoer. Dat klinkt ook elitair, maar het is de realiteit. Voor die `paar stuivers` kán het gewoonweg niks zijn. Dit probleem is overigens ook eenvoudig op te lossen door zonder voorbehoud te luisteren naar de M2.

Een derde nadeel wat nog te bedenken zou zijn is erg relatief. De M2 zal een verandering in uw luistergedrag veroorzaken. Harder draaien dan normaal, omdat u het domweg niet in de gaten heeft, langer luisteren dan normaal, omdat u tijd en ruimte om u heen vergeet als u met de M2 aan de slag gaat. Is dat slecht? Dat moet u aan de buren of uw betere helft vragen. Mij zou het geen barst kunnen schelen.

De M2 is een unieke versterker, vanwege de diverse innovatieve schakelingen, die tot nu toe onoplosbare problemen van dit versterkerprincipe gewoon wél oplossen. Alsof je de uitkomst van een wiskundig mysterie in de schoot geworpen krijgt. Is dit dus de ultieme versterker die alle andere versterkers overbodig maakt? Ik betwijfel het. Om de doodeenvoudige reden dat niet iedereen dit niveau van realisme nastreeft. Of juist niet kan leven zonder de kleuring en vervorming die aan analoge versterkerontwerpen veel meer een eigen karakter geeft. Of, en dat is wat meer down-to-earth, omdat niet iedereen zoveel geld kan of wil uitgeven. Maar bijzonder is-ie wel, deze M2. Zéér bijzonder.

Van de redactie: Omdat de M2 die we voor deze test mochten beluisteren één van de zeer weinige prototypes was die wereldwijd beschikbaar waren, en omdat we relatief weinig tijd hadden, spraken we met importeur AND Benelux af dat we in een later stadium nog een keer naar de M2 zouden mogen luisteren als de productie voldoende op gang was gekomen om een `standaard af-fabriek` exemplaar te kunnen testen. Dat is inmiddels gebeurd. Lees de zeer enthousiaste review van René van Es hier.